اقتصاد مهجور آب

کاوه نصرتی: اقتصاد مدیریت آب در ایران، بدون تعارف ورشکسته است. برای اثبات این ادعا کافی است نگاهی به صورت مالی شرکت‌های تولید و تصفیه و توزیع آب در ایران بیندازیم تا گوشه‌ای از این چالش بزرگ را درک کنیم. بر اساس صورت‌های مالی منتشر شده، شرکت‌های دست‌اندرکار مدیریت منابع آب در ایران نه‌تنها زیان انباشته سنگینی بر جای گذاشته‌اند که اعداد خیره‌کننده‌ای وام بانکی دریافت کرده و در پرداخت آن دچار مشکلات جدی شده‌اند. گذشته از این، آنها ارقام نجومی برای پروژه‌های انتقال آب تعریف کرده‌‌اند؛ پروژه‌هایی که غالبا از نظر کارشناسان منابع آب به زیان اقلیم بحران‌زده کشور است و مشکلات را دوچندان می‌کند. مطابق اعلام وزارت نیرو ۹۰ درصد و مطابق اعلام وزارت کشاورزی ۷۰ درصد منابع آب کشور در کشاورزی مصرف می‌شود اما جالب است که بدانید بهای صنایع و کارخانجات حدود  ۲۵ برابر بهای آب کشاورزی است و آب ارزان کشاورزی سبب پایین‌بودن راندمان مصرف آب در این بخش و هدررفت بالای آن شده است. با این حال دولت به جای اصلاح این موضوع، پروژه‌های انتقال آب با هزینه‌های کمرشکن و ارقام نجومی تعریف کرده است تا میزان کسری آبی را جبران کند که با افزایش راندمان آب کشاورزی و بهبود مصرف آب در این بخش می‌توان به‌راحتی آن کسری آب را جبران کرد.

‌شرکت‌های  مقروض  تولید  و  توزیع  آب

وزارت اقتصاد چندی پیش صورت مالی هزار شرکت دولتی را منتشر کرد. در این میان نگاهی به وضعیت شرکت‌های تولید و تصفیه و توزیع آب در کشور گویای واقعیت‌های هشداردهنده‌ای در این حوزه است. برای بررسی این مسئله کمی به ساختار شرکت‌های متولی تولید، تصفیه و توزیع آب می‌پرداریم.

وزارت نیرو در حوزه آب، دو زیرمجموعه اصلی دارد؛ شرکت مادرتخصصی مدیریت منابع آب و شرکت مادرتخصصی آب و فاضلاب که حوزه فعالیت آن توزیع آب، تصفیه و دفع فاضلاب است.

حوزه فعالیت شرکت مادرتخصصی مدیریت منابع آب هم توسعه و بهره‌برداری از منابع آب، تأسیسات و حوضه‌های آب‌ریز و ظرفیت‌های برق‌آبی و همچنین اجرای طرح‌های تأمین و انتقال آب، پایداری و ایمنی سدها، مهندسی رودخانه‌ها و سواحل، تولید انرژی برق‌آبی، تأمین مالی بخش آب و موارد مشابه است.

فعالیت‌های مدنظر شرکت مدیریت منابع آب از طریق شرکت‌های زیرمجموعه آن انجام می‌شود. مهم‌ترین زیرمجموعه، شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران است. همچنین شرکت آب و برق خوزستان و 30 شرکت آب منطقه‌ای از دیگر واحدهای زیرمجموعه هلدینگ مدیریت منابع آب ایران به شمار می‌آیند که در ادامه به بررسی عملکرد برخی از این شرکت‌ها خواهیم پرداخت.

صورت‌های مالی تلفیقی این گروه در سال مالی منتهی به 29 اسفند 1401 نشان می‌دهد که درآمدهای تلفیقی این شرکت پارسال رشد بیشتر از ۱۰۰ درصدی را تجربه کرده است که علت آن، رشد نرخ فروش برق‌آبی و آب سطحی در سه مدل شرب، کشاورزی و صنعتی بوده است.

همچنین این گزارش حاکی از آن است که رشد نرخ‌های فروش منجر به کسب سود عملیاتی شده است. با این حال، شرکت همچنان به دلیل تسهیلات مالی سنگینی که دارد، در مدار زیان‌سازی است. زیان انباشته گروه درحال‌حاضر به بیشتر از ۲۳ هزار و ۲۰۰ میلیارد تومان رسیده است که بخش عمده آن به دلیل هزینه تسهیلات دریافتی و به‌ویژه جرایم دیرکرد اقساط وام و مبالغ اصل اوراق مشارکت بوده است.

بررسی آخرین صورت‌های مالی این گروه نشان می‌دهد که مبلغ تسهیلات دریافتی که عمدتا توسط شرکت زیرمجموعه اصلی یعنی شرکت توسعه منابع آب و برق نیرو ایران دریافت شده، در پایان سال به ۵۱ هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان رسیده است که با توجه به وضعیت درآمدسازی شرکت، تقریبا هیچ‌گونه پرداختی در سال قبل بابت این تسهیلات انجام نشده و انباشت بیشتر این بدهی‌ها در سال‌های پیش‌رو متصور است. البته باید تأکید کرد که ۴۰ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان از این تسهیلات سررسیدگذشته هستند.

در این میان شرکت در گزارش‌های خود قید کرده است که علت زیان و محقق‌نشدن سود، نرخ‌های دستوری دولت در زمینه آب و برق‌آبی است که تفاوت قابل‌ملاحظه‌ای با نرخ‌های واقعی آنها دارد. در بررسی شرکت‌های زیرمجموعه به این موضوع بیشتر خواهیم پرداخت.

‌بهای آب کشاورزی حدود  ۲۵ برابر  ارزان‌تر  از  بهای آب  صنایع

همان‌طورکه در ابتدای گزارش اشاره شد، 30 شرکت آب منطقه‌ای که فعالیت‌های بهره‌برداری و انتقال آب در هر استان را بر عهده دارند، به عنوان زیرمجموعه‌های شرکت مادرتخصصی مدیریت منابع آب ایران در حال ارائه خدمات هستند. درآمد این شرکت‌ها از محل فروش آب در دو بخش سطحی و زیرزمینی و در قالب آب‌های صنعتی، شرب و کشاورزی و همچنین فروش برق‌آبی و سایر خدمات است. عملکرد مالی این شرکت‌ها که در سال‌های قبل عمدتا زیان‌ده بودند پس از تغییر نرخ فروش آب به‌ویژه در بخش صنعتی منجر به تحقق سود یا کاهش جزئی زیان‌دهی شده است.

در ادامه به گزیده‌ای از اطلاعات و عملکرد چهار شرکت منتخب آب منطقه‌ای می‌پردازیم.

شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی در سال گذشته 374 میلیون مترمکعب تولید و فروش آب داشته است که گزارش‌های اخیر نشان می‌دهد تولید این شرکت در مقایسه با سال قبل کاهش 86 میلیون مترمکعبی را نشان می‌دهد که دلیل آن می‌تواند کاهش نزولات جوی باشد.

بخش عمده درآمد این شرکت از محل فروش آب صنعتی و با متوسط نرخ پنج هزار و ۲۵۰ تومان به ازای هر مترمکعب بوده است. نرخ فروش آب سطحی در بخش کشاورزی و شرب به ترتیب ۲۵۶.۵ و ۲۱۴ تومان بوده است. به‌این‌ترتیب باید گفت بهای آب صنعتی چیزی حدود ۲۴.۵ برابر نرخ آب کشاورزی است و نرخ آب شرب و کشاورزی تفاوت محسوسی با نرخ فروش آب صنعتی دارند.

میزان هدررفت آب اعلامی از سوی این شرکت در سال گذشته 9.9 درصد بوده که نسبت به سال 1400 معادل 3.5 واحد درصد کاهش داشته است. همچنین بر اساس این گزارش‌ها، شرکت آب منطقه‌ای فارس در سال گذشته 343 میلیون مترمکعب آب سطحی را تولید کرده و به فروش رسانده است.

این رقم در مقایسه با سال 1400 کاهش محسوس بیش از 30 درصدی را نشان می‌دهد. میزان هدررفت آب در سال قبل، رقم عجیب و تأسف‌بار 36 درصدی بوده و تنها در بخش کشاورزی 48 درصد آب استحصال‌شده هدر رفته است.

شرکت دلایل اصلی این هدررفت وحشتناک را تبخیر آب کانال، فرار آب، دزدی غیرقابل کنترل و سایر موارد دانسته است. مشتریان اصلی این شرکت در حوزه آب صنعتی پتروشیمی شیراز و پالایشگاه شیراز هستند.

شرکت آب منطقه‌ای کرمانشاه در سال قبل 215 میلیون مترمکعب آب سطحی تولید کرده است که نسبت به سال قبل از آن در حدود 60 میلیون مترمکعب افزایش را نشان می‌دهد.

سهم آب کشاورزی، شرب و صنعتی به ترتیب معادل 167، 40 و هشت میلیون مترمکعب بوده است. شرکت نرخ واقعی آب در بخش کشاورزی و سطحی را ۱۱ هزار و ۷۰۰ تومان در هر مترمکعب اعلام کرده است که در سال قبل و بر اساس نرخ‌های دستوری به ترتیب حدود ۱۶۴ و ۱۳۲ تومان به مشتریان تحویل داده است.

‌ برداشت  هشداردهنده  آب  از  منابع  زیرزمینی  در  خراسان

شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی هم در سال 1401 موفق به تولید و فروش 119 میلیون مترمکعب آب سطحی شده که 13 درصد کمتر از سال 1400 است.

96 میلیون مترمکعب از آن به بخش شرب اختصاص یافته است. آب استحصال‌شده از منابع پشت سد دوستی بیشترین سهم را از تولید آب سطحی در این شرکت داشته است. همچنین این شرکت در سال قبل 3.6 میلیارد مترمکعب آب برداشتی از منابع زیرزمینی چاه‌ها داشته است که بیش از 30 برابر میزان استحصال آب از منابع سطحی است. 2.8 میلیارد مترمکعب از آب‌های زیرزمینی به مصارف کشاورزی و با نرخ ۲۴.۷ تومان اختصاص یافته است.

شرکت آب و برق خوزستان یکی دیگر از زیرمجموعه‌های اصلی شرکت مادرتخصصی مدیریت منابع آب ایران است.

حوزه فعالیت این شرکت مطالعه، توسعه، بهره‌برداری از منابع آب، انرژی برق‌آبی و ایجاد، توسعه و نگهداری تأسیسات و سازه‌های آبی و برق‌آبی عنوان شده است. درآمد محقق‌شده این شرکت در سال قبل با 135 درصد افزایش در مقایسه با سال قبل و عمدتا به دلیل افزایش محسوس نرخ فروش آب‌های سطحی و برق‌آبی به چهار‌هزار‌و ۸۳۹‌میلیارد‌و ۷۰۰ میلیون تومان رسیده است تا این شرکت در پایان سال سود خالص ۱۹۷‌میلیارد‌و ۳۰۰ میلیون‌تومانی را ثبت کند. در سال 1400 این شرکت زیان خالص ۷۱۰ میلیارد‌تومانی داشته است.

میزان فروش برق این شرکت در سال قبل ۱۰ هزار گیگاوات/ساعت بوده که این میزان سه هزار گیگاوات/ساعت بیشتر از سال 1400 بوده و مقدار فروش آب سطحی هم 14.4 میلیارد مترمکعب است که 2.8 میلیارد مترمکعب بیشتر از سال 1400 بوده است.

13.2 میلیارد مترمکعب از منابع آب سطحی به مصارف کشاورزی در استان خوزستان اختصاص داشته است. متوسط نرخ آب کشاورزی در سال قبل تنها ۹۴.۹ تومان به ازای هر مترمکعب بوده است. تولید برق‌آبی عمدتا در چهار سد شهید عباسپور، مسجدسلیمان، کارون سه و دز بوده است‌.

‌زیان سنگین شرکت توسعه منابع  آب و  نیرو

در آخر به بررسی عملکرد و وضعیت مالی بزرگ‌ترین شرکت زیرمجموعه یعنی شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران می‌پردازیم.

موضوع فعالیت این شرکت که عنوان بزرگ‌ترین کارفرمای سد و نیروگاه آبی کشور را به خود اختصاص داده؛ مطالعه، ایجاد و توسعه طرح‌ها و پروژه‌های تأمین و انتقال آب و تولید انرژی برق‌آبی و همچنین اجرای طرح‌ها و بهره‌برداری از تأسیسات آب و سازه‌های آب است.

درآمد محقق‌شده این شرکت در سال قبل که عمدتا از محل فروش برق‌آبی بوده است، به ۶۲۳‌میلیارد‌و صد میلیون تومان رسیده است.

میزان فروش برق‌آبی شرکت در سال قبل معادل 4.62 میلیارد مگاوات/ساعت برق بوده که در مقایسه با سال 1400 رشد 13‌ درصدی را نشان می‌دهد.

با این حال و با توجه به هزینه‌های بالای تولید در شرکت که عمدتا به دلیل هزینه‌های استهلاک و تعمیر و نگهداری بالا در کنار نرخ‌های نازل فروش برق بوده، این شرکت همچنان در مدار زیان عملیاتی است و با شناسایی هزینه مالی دو‌هزار‌و ۶۶۰ میلیارد‌تومانی که عمده آن بابت جرایم خسارت دیرکرد بازپرداخت تسهیلات مالی دریافتی است، در سال گذشته زیان خالص چهار‌هزار‌و ۱۵۰ میلیارد‌تومانی را شناسایی کرده است. به‌این‌ترتیب فعالیت این شرکت تا پایان سال گذشته منجر به ثبت ۱۵‌هزار‌و ۱۷۰ میلیارد تومان زیان انباشته شده است. همان‌طور که اشاره شد، این شرکت هزینه‌های مالی سنگینی را در صورت‌های مالی شناسایی می‌کند.

این شرکت تا پایان سال 1401 مانده تسهیلات مالی ۴۶‌هزار‌و ۶۵ میلیارد‌تومانی را ثبت کرده است.

بدهی اوراق مشارکت ۱۲‌هزار‌و ۷۰۰ میلیارد تومان، ۲۰‌هزار‌و ۳۶۰ میلیارد تومان وام‌های ریالی و ۱۱‌هزار‌و ۳۰۰ میلیارد تومان وام ارزی است. از کل تسهیلات مالی مبلغ ۱۸‌هزار‌و ۶۰۰ میلیارد تومان آن سررسید گذشته است.

با توجه به زیان‌ده‌بودن فعالیت شرکت و ایجاد‌نکردن نقدینگی مثبت حاصل از فعالیت، به نظر می‌رسد همچنان شاهد انباشته‌شدن بیشتر بدهی‌های بانکی و جرایم دیرکرد بازپرداخت اصل اوراق مشارکت به بانک‌ها باشیم.

این مسئله وضعیت زیان انباشته شرکت را وخیم‌تر خواهد کرد و از سوی دیگر بانک‌های وا‌م‌دهنده با افزایش ریسک دیرکرد بازپرداخت و قفل‌شدن منابع مالی خود در این شرکت مواجه خواهند بود.

‌هزینه‌های کمرشکن انتقال آب

درباره شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران این نکته هم درخور‌توجه است که این شرکت براساس جدول ارائه‌شده در آخرین صفحه از گزارش صورت‌های مالی خود، 43 طرح آبی در حال ساخت دارد که برای این طرح‌ها تاکنون ۴۵‌هزار‌و ۳۰۰ میلیارد تومان هزینه شده است.

در این گزارش قید شده است که تکمیل همه این طرح‌ها نیازمند سرمایه‌گذاری هنگفت و سنگین ۶۰۵‌هزار‌و ۳۰۰ میلیارد‌تومانی است که در این شرایط اقتصادی کشور تأمین مالی همه این طرح‌ها امری بسیار بعید و دور از انتظار به نظر می‌رسد.

از جمله طرح‌های با سرمایه‌گذاری مورد نیاز بالا که در این جدول ذکر شده، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

-نیروگاه آب بختیاری با سرمایه‌گذاری مورد نیاز ۱۴۵‌هزار‌و ۵۰۰ میلیارد تومان که تا‌کنون تنها ۹۱۴ میلیارد تومان در این طرح سرمایه‌گذاری شده است.

-آب‌رسانی خط دوم بهشت‌آباد به یزد و شهرهای هم‌جوار با ۵۴‌هزار‌و صد میلیارد تومان سرمایه‌گذاری مورد نیاز که تا پایان سال قبل مبلغ ۳۹۶‌میلیارد‌و ۶۰۰ میلیون تومان در این طرح هزینه شده است.

-انتقال آب از دریای خزر به فلات مرکزی ایران که بر‌اساس آخرین برآوردها در سال قبل نیازمند سرمایه‌گذاری ۹۰‌هزار‌و صد میلیارد‌تومانی است و تا پایان 1401 مبلغ ۱۲‌میلیارد‌و ۶۰۰ میلیون تومان هزینه شده است.

-اجرای زیرساخت‌های سد و نیروگاه کارون دو با سرمایه‌گذاری مورد نیاز ۴۲‌هزار‌و صد میلیارد‌تومانی که در این طرح هم تا پایان سال قبل فقط ۱۲ میلیارد تومان هزینه شده است.