بیش از حد سد ساختیم

یک فعال محیط زیست گفت: «سد زمانی می‌تواند در خدمت و مفید باشد که لایه روبی شود. یعنی تنها در این حالت است که می‌توان گفت که سد در اختیار سیل و آب است. به عنوان مثال الان سد سفیدرود به دلیل همین عدمم لایه روبی، ظرفیتش به یک سوم رسیده است. یعنی آبی که در پشت این سد جمع شده، به دلیل بالا آمدن رسوبات، به یک سوم رسیده است. همینطور عمق آن هم به یک سوم رسیده است. دلیلش هم این است که سد سفید رود را دقیقا در محلی ساختند که به شدت رسوب‌گیر است. این در حالی است که فقط کافی بود یک استکان را پر آب کنند تا توجه شوند در کدام منطقه میزان رسوبات کمتر است و در آنجا یک سد بسازند.»
اسماعیل کهرم مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در امور محیط طبیعی در خصوص سیل‌های اخیر طی گفتگو با فرارو عنوان کرد: «اینکه برخی معتقدند وجود سد‌ها موجب شد فاجعه بزرگتری رخ ندهد تا حدود زیادی درست نیست. زیرا سد‌ها زمانی می‌توانند مفید واقع شوند که لایه روبی شوند. در غیر این صورت همین سد‌ها هم خودشان یک مصیبت محسوب می‌شود و نمی‌توان از آن‌ها به عنوان یک امتیاز یاد کرد. به عنوان مثال همین سد وشمگیر تا بالا لای لجن بود و اصلا لایه روبی نشده بود و همین باعث شد که وقتی سیل آمد از بالای آن سرازیر شد و به مسیر خود در این طرف سد ادامه داد.» وی ادامه داد: «واقعیت این است که سد زمانی می‌تواند در خدمت و مفید باشد که لایه روبی شود. یعنی تنها در این حالت است که می‌توان گفت که سد در اختیار سیل و آب است. به عنوان مثال الان سد سفیدرود به دلیل همین عدمم لایه روبی، ظرفیتش به یک سوم رسیده است. یعنی آبی که در پشت این سد جمع شده، به دلیل بالا آمدن رسوبات، به یک سوم رسیده است. همینطور عمق آن هم به یک سوم رسیده است. دلیلش هم این است که سد سفید رود را دقیقا در محلی ساختند که به شدت رسوب‌گیر است. این در حالی است که فقط کافی بود یک استکان را پر آب کنند تا توجه شوند در کدام منطقه میزان رسوبات کمتر است و در آنجا یک سد بسازند.» او افزود: «در چنین وضعیتی دیگر سد اصلا کارایی لازم را ندارد. این مسئله در خصوص سد وشمگیر گرگان هم صدق می‌کند. من خودم دیدم که تمام دریچه‌های سد مملو از لای و لجن شده بود و همه این‌ها نتیجه عدم لایه روبی است. حالا دقیقا همین بلا بر سر رودخانه هایمان آمده است. زیرا قاعدتا باید آب سیلاب‌ها در رودخانه‌ها جریان داشته باشد تا به دریاچه یا دریا ریخته شود، ولی وقتی که بستر این رودخانه‌ها پُر از گل و لای است، دیگر این اتفاق رخ نمی‌دهد. نکته دیگر این است که ما ساحل این رودخانه‌ها را هم در ساخت و ساز انجام دادیم. پس وقتی که سیل نمی‌تواند سیر خود را در رودخانه ادامه دهد قاعدتا به کناره‌ها می‌رود و وارد همین خیابان‌ها و شهر‌ها می‌شود.»
این فعال محیط زیست اظهار کرد: «از طرف دیگر رودخانه خشک قم یا رودخانه خشک شیراز را تبدیل به پارکینگ کردند. خب مشخص است که وقتی سیل بیاید مثلا در دروازه قرآن به ماشین‌ها آسیب می‌زند و همانطور که دیدیم آن‌ها را جابه جا و نابود می‌کند؛ بنابراین همانطور که عرض کردم رودخانه و سد‌ها می‌توانند جلوی سیل را بگیرند، اما این نیازمند آن است که لایه روبی شوند و در موقعیت مناسب قرار گرفته باشند که مثل سد سفیدرود حجم و ظرفیتش کاهش پیدا نکند.»


کهرم در خصوص اینکه تا چه حد میزان خسارت به دلیل مدیریت رخ داده است، گفت: «یکی از مقامات که به نظر من حرف درستی زده است، گفت: «اگر ۱۰ درصد از خسارتی که الان به کشور خورده است را صرف نگهداری از آبخیز‌ها و لایه روبی رودخانه‌ها کرده بودیم، هرگز چنین خساراتی به کشور وارد نمی‌شد» یعنی اگر طی این ۴۰ سال فکر سیل بودیم و رودخانه‌ها را باز نگه می‌داشتیم تا سیلاب‌های احتمالی در آن‌ها جریان پیدا کند، قطعا امروز چنین خشارتی به ما وارد نمی‌شد. واقعیت این است که ما طی این سال‌ها به گونه‌ای عمل کردیم که رسما با دسته گل به استقبال سیل و خسارت کلان رفتیم.»


وی در پاسخ به این سوال که تا چه محیط زیست بعد سیل‌های اخیر آسیب دیده اند، تاکید کرد: «یک ضرب المثل انگلیسی است که می‌گوید «هر لکه ابر سفیدی یک لبه نقره‌ای دارد» یعنی این سیل‌های اخیر خسارت زیادی داشت، اما یک سری موارد را هم تا حدودی اصلاح کرد. مثلا تالاب‌های ما تا حدود زیادی احیا شدند. حالا اگر مدیریت درستی انجام شود، این تالاب‌ها ما را از تشنگی تابستانی نجات خواهند داد؛ بنابراین سیلاب‌های اخیر تا حدودی به نفع محیط زیست ما شد و الان جنگل‌ها و مراتع آب مناسبی دریافت کردند و به نوعی سیرآب شدند. البته تا جایی که من اطلاع دارم به عنوان مثال در گلستان تعدادی از وحوش متاسفانه از بین رفته اند الان لاشه‌های آن‌ها در حال فاسد شدن است.»


مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در خصوص اینکه آیا زیرساخت‌های محیط زیستی ایران به گونه‌ای است که بتوان از چنین اتفاقاتی استفاده بهینه شود، گفت: «متاسفانه ما اصلا این زیرساخت‌ها را نداریم. یعنی اگر به عنوان مثال همین سد‌ها را در نظر بگیرید، می‌بینید که ما بیش از حد سد ساختیم. یعنی در زمان شاه ما تنها ۱۳ سد در ایران داشتیم، اما الان بیش از ۶۰۰ سد در کشور ساخته شده است. یعنی تقریبا هر دوهفته یک سد در ایران طی ۴۰ سال اخیر ساخته شده است. اما با اینحال قطعا مقدار زیادی از این آب‌ها هرز خواهد رفت و بعضا با آب شور دریا قاطی می‌شوند. اما اگر ما به جای سد‌های بزرگ، سد‌های کوچک می‌ساختیم، می‌توانستیم زمینه را برای ذخیره سازی این آب‌ها فراهم کنیم. الان هم اعلام کردند که ۷۰ درصد ظرفیت سد‌ها پر شده است، اما نگرانی این است که چگونه از این آب‌ها استفاده می‌کنیم. یعنی امیدوارم مثل ماجرای تالاب اراک آب را چهل کیلومتر برای زراعت جابه جا نکنیم.»