چشم ترکیه به شاهراه‌های منطقه

سهیل  مصباح

جمهوری آذربایجان بارها اعلام کرده است ‌عزم راسخ برای ایجاد کریدور زنگزور دارد. این موضوع بارها به‌صراحت از سوی مقامات عالی این کشور اعلام شده است. آخرین بار در دی‌ماه امسال، الهام علی‌اف، رئیس‌جمهوری آذربایجان، در مصاحبه‌ای با کانال‌های تلویزیونی محلی گفت: «کریدور زنگزور باید باز شود و باز خواهد شد. هرچه زودتر این موضوع را درک کنند، بهتر است». حالا متحد دیرینه جمهوری آذربایجان، یعنی ترکیه، پس از سقوط پایتخت سوریه فرصت بیشتری برای عرض اندام در منطقه پیدا کرده است. ترکیه از دیرباز به دنبال دستیابی به شاهراه‌های ارتباطی ترانزیت کالا و انرژی بوده است و حالا که در سوریه جدید صاحب نفوذ بیشتری شده‌، خطر ایجاد دالان زنگزور بیشتر از همیشه احساس می‌شود.

پافشاری جمهوری آذربایجان بر کریدور زنگزور

جمهوری آذربایجان بارها به صراحت اعلام کرده است ‌درباره ایجاد کریدور زنگزور تردیدی ندارد. کریدوری که می‌تواند دسترسی مستقیم ایران به بازار اروپا را به‌شدت محدود کرده و مسیرهای ترانزیتی ایران را به ترکیه وابسته کند.

دالان زنگزور، مفهومی در توصیف یک دالان ترانزیتی است که در صورت اجرا به جمهوری آذربایجان دسترسی بلامانع به منطقه خودمختار نخجوان از طریق استان سیونیک ارمنستان بدون پست‌های بازرسی ارمنستان را می‌دهد. این کار باعث قطع دائم مرزهای ایران و ارمنستان می‌شود. به معنای وسیع، دالانی ژئوپلیتیکی است که استان آذربایجان شرقی در ایران را از مسیر ترانزیت ترکیه به جمهوری آذربایجان حذف می‌کند. این مفهوم از زمان پایان جنگ قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ مدام توسط جمهوری آذربایجان و ترکیه مطرح شده است. در‌حالی‌که ارمنستان پیوسته با آن مخالفت کرده و اعلام می‌کند «منطق کریدور» که از بیانیه آتش‌بس حذف شد، منحرف است و این نوعی پروپاگاندا‌ست.

با‌این‌حال، جمهوری آذربایجان و ترکیه همچنان به ایجاد این کریدور پافشاری می‌کنند. در دی‌ماه امسال، الهام علی‌اف، رئیس‌جمهوری آذربایجان، در یک مصاحبه تلویزیونی گفته بود که کریدور زنگزور حتما افتتاح می‌شود و «ما خواهان صلح و همکاری در قفقاز جنوبی هستیم. ارمنستان نباید در امور ما دخالت کند. آنها نباید به‌عنوان مانعی جغرافیایی میان ترکیه و آذربایجان عمل کنند». او همچنین تأکید کرد که مسلح‌کردن ارمنستان تنها موجب تنش‌های جدید خواهد شد.

علی‌اف گفت: «ارمنستان تقریبا ۳۰ سال توسط افرادی با ایدئولوژی فاشیستی اداره می‌شد‌ و آنها این کشور را به دولتی مشابه خود تبدیل کردند. کشور ما، همسایه یک دولت فاشیستی است و خطر فاشیسم از بین نرفته است. این فاشیسم یا رهبری ارمنستان را نابود خواهد کرد یا ما را؛ راه دیگری وجود ندارد‌».

این ادعاهای علی‌اف در شرایطی مطرح می‌شود که به نظر می‌رسد انگیزه پشت ماجرا، دستیابی به کریدور زنگزور است‌. از آن سو، این مسئله با اهداف کلان ترکیه برای دستیابی به شاهراه‌های ترانزیتی منطقه و از گود خارج‌کردن رقیب دیرینه خود ایران همسویی دارد.

فرصت عرض اندام ترکیه

هفتم دسامبر 2024، دمشق به‌عنوان پایتخت و مرکز دولت بشار اسد توسط محمد الجولانی، هم‌پیمان ترکیه، سقوط کرد تا جمهوری اسلامی ایران متحد دیرینه خود در منطقه را از دست بدهد و دولت سوریه به دست متحد ترکیه بیفتد. این موضوع منجر به وابستگی ترانزیتی بیشتر ایران به ترکیه خواهد شد.

جمهوری اسلامی ایران از ابتدای موجودیت خود، برای تجارت با کشورهای اروپایی چند مسیر را به‌عنوان گزینه برای ارسال محموله‌های ترانزیتی در اختیار داشته است. این مسیرها به مرور و بعد از گذشت زمان با به وجود آمدن مشکلاتی، محدودتر شده‌اند.

اولین مسیر برای تجارت بین ایران و اروپا، حمل‌ونقل دریایی است. جمهوری اسلامی از ابتدا روابط تجاری نسبتا خوبی با کشورهای اروپایی داشت؛ به‌طوری که کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران به اکثر بنادر اصلی اروپا خدمات دریایی مستقیم ارائه می‌کرد و از طرف دیگر بیشتر کشتیرانی‌های بزرگ اروپایی خدمات دریایی منظم و بابرنامه‌ای با بنادر ایران داشتند؛ از‌جمله این کشتیرانی‌ها می‌توان به CMA CGM، Hapag LIoyd، Maersk و MSC اشاره کرد که بزرگ‌ترین خطوط کشتیرانی بین‌المللی به حساب می‌آیند.

بعد از خروج ترامپ از برجام و تحریم‌های شدیدتر دولت وقت آمریکا علیه بنادر، تمام این کشتیرانی‌ها از ایران خارج شدند و خدمات حمل‌ونقل دریایی خود با بنادر ایران را متوقف کردند. از سوی‌ دیگر، با توجه به تحریم‌های جدید علیه کشتیرانی جمهوری اسلامی، خدمات این شرکت به بنادر اروپا نیز دچار محدودیت شد؛ تا جایی که بعد از جنگ روسیه و اوکراین، به اتهام همکاری و ارسال تجهیزات نظامی به روسیه، شامل تحریم‌های مستقیم اتحادیه اروپا نیز شد. این به آن معناست که خدمات دریایی مستقیم میان ایران و اروپا در حال حاضر بسیار محدود است و در آینده‌ای نزدیک محدودتر نیز خواهد شد.

دومین مسیر، ارسال زمینی محموله‌ها به سوریه و ارسال آنها به کشورهای حاشیه دریای‌ مدیترانه بود که بعد از سقوط بشار اسد، این مسیر به‌طور کامل برای تجار ایرانی محدود شد.

سومین مسیر، استفاده از خاک ارمنستان و گرجستان برای رسیدن به دریای سیاه و سپس بازار اروپا‌ست. این مسیر به دلیل مشکلات زیرساختی در ارمنستان و همچنین روابط ایران و گرجستان تا به امروز به‌طور جدی عملیاتی نشده است.

چهارمین مسیر و تنها مسیر فعال کنونی، استفاده از خاک ترکیه برای رسیدن به بازار اروپا‌ست. این موضوع منجر به وابستگی ترانزیتی ایران به خاک ترکیه شده و از طرفی دیگر، شرایط تحریمی و محدودیت‌های ایجاد‌شده بر بیمه سبز کامیون‌های ایرانی، منجر به وابستگی هر‌چه بیشتر ایران به ترکیه شده است.

جمهوری آذربایجان نیز با سودای ایجاد کریدور جعلی زنگزور، قصد دارد‌ حصر ترانزیتی ایران در این مسیر را کامل کند تا به اهداف مشترکی که با ترکیه دارد، برسد.

بالاگرفتن تنش‌های سیاسی ایران با ترکیه و جمهوری آذربایجان در چند هفته اخیر، بیانگر این موضوع است که جنگ کریدوری جدی‌ای علیه ایران توسط این دو کشور در جریان است. اگر جمهوری اسلامی ایران با اقدامی به‌موقع و هوشمندانه به آن پاسخ ندهد، شرایط سختی از نظر سیاسی، اقتصادی و امنیتی برای کشور در آینده‌ای نزدیک ایجاد خواهد شد.

فعال‌کردن مسیر‌های جایگزین و سعی در تغییر شرایط کشتیرانی و صنعت حمل‌ونقل دریایی کشور می‌تواند اقدامات هم‌زمان ترکیه و آذربایجان را خنثی کند و خطر قطع دسترسی مستقیم ایران به بازار اروپا را کاهش دهد‌.