ماندگاری تاریخ و مورخ در تاریخ اجتماعی ایران مرتضی راوندی

تاریخ اجتماعی ایران اثری قابل‌توجه و ارزشمند است که در ۱۰ جلد به زبان فارسی توسط مرتضی راوندی تألیف شده است و یاد و خاطره وی را برای همیشه در تاریخ ماندگار کرده است. مرتضی راوندی در مورد شیوه‌ تاریخ‌نویسی گفته است: «من معتقدم وقتی راجع به یک شخص بررسی می‌کنیم باید تمام جنبه‌های مثبت و منفی او را در نظر بگیریم».

در این کتاب نویسنده کوشیده است تا با روشی علمی و رویکردی تطبیقی به واکاوی تاریخ و تمدن ایران در جنبه‌های اجتماعی، فرهنگی، اخلاقی، اقتصادی، سیاسی، فکری، هنری، آموزشی، سیستم اداری و حقوقی ایران بپردازد. این کتاب یکی از مهم‌ترین مراجع در زمینه جامعه‌شناسی تاریخی ایران به شمار می‌رود. مرتضی راوندی برای نگارش کتاب تاریخ اجتماعی ایران با ایده و همت شخصی نزدیک به نیم‌قرن مطالعه و تحقیق کرد. او هم‌زمان به فیش‌برداری پرداخته و در این مدت چند کتاب دیگر نیز درباره تاریخ ایران نگاشت. وی برای نگارش این کتاب وضع کشورهای همسایه ایران را قبل و بعد از اسلام و نیز کشورهای اروپایی را در قرون‌وسطی مطالعه کرده است. او اعتقاد داشت که ما تاریخ ملی نداشتیم، تاریخی که نمودار زندگی مردم این مملکت باشد؛ وجود نداشت و در تاریخ، فقط شرح اقدامات شاهنشاهان و برگزیدگان و حکایت فتح و شکست در جنگ‌های کوچک و بزرگ گزارش‌شده بود. در زمان حیات خود ۹ جلد از این مجموعه را منتشر کرد. آخرین جلد مجموعه نیز پس از مرگ راوندی به انتشار رسید. پس از انقلاب چاپ کتاب ابتدا توسط انتشارات امیرکبیر و سپس انتشارات نگاه انجام شد. نثر ساده و جنگ مانند برخی از مجلدات این کتاب و استفاده مبسوط و به‌جا از شعر شاعران بزرگ، پژوهش در خط، زبان و ادبیات فارسی این کتاب را به اثری مفرح در زمینه تاریخ ادبیات و تاریخ اجتماعی ادبیات تبدیل کرده است.

جلد اول، بررسی تاریخ اجتماعی ایران و ملل باستانی تا ظهور اسلام

جلد اول کتاب، چنانچه مولف می‌گوید، پس از ۲۷ سال مطالعه مداوم، در اسفند ماه ۱۳۴۰ ش منتشر شد که از آغاز تا ظهور نهضت اسلامی به تاریخ اجتماعی ایران و کهن‌ترین ملل باستانی می‌پردازد.

جلد دوم تحقیقی پیرامون تاریخ ایران بعد از اسلام

جلد دوم از کتاب تاریخ اجتماعی راوندی با عنوان «تاریخ ایران بعد از اسلام» و با عنوان فرعی حکومتها و سلسله های ایران از حمله اعراب تا استقرار مشروطیت، بعد از فهرست مندرجات در پنج فصل به رشته تحریر درآمده است. عنوان فصل های جلد دوم کتاب تاریخ اجتماعی ایران به ترتیب به موضوع های زیر اختصاص دارد:
فصل اول به علل ظهور و آثار نهضت اسلامی می پردازد که شامل چهار بخش وضع اجتماعی و اقتصادی عربستان مقارن ظهور اسلام، سابقه تاریخی دعوت به یکتاپرستی، آغاز فتوحات مسلمین و مدت عمر و دوران خلافت خلفای راشدین است.
فصل دوم به خلفای اموی پرداخته است و شامل یک بخش (پایان دموکراسی اسلامی ) است. فصل سوم به مقدمات روی کار آمدن عباسیان و نقش شعوبیه اختصاص دارد.
فصل چهارم جنبشهای اجتماعی در ایران بعد از اسلام را مورد بررسی قرار می دهد که در آن به قیام سنباد، بابک خرم دین و نهضت سرخ جامگان، ظهور حکومتهای مستقل در ایران، حکومت طاهریان، یعقوب لیث صفاری، دیالمه آل زیار، آل بویه، غزنویان، حکومت سلجوقیان، اتابکان، خوارزمشاهیان، وضع اجتماعی و سیاسی ایران مقارن حمله مغول، تیمور و نخستین مبارزات او در راه کسب قدرت، سلسله صفویه، نادر شاه افشار و در نهایت به سلسله زندیه پرداخته شده است.
فصل پنجم به سلسله قاجاریه اختصاص دارد که به آغاز کار سلسله قاجاریه، آقا محمد خان، فتحعلیشاه، جنگ های ایران با روسیه، جلوس ناصرالدین شاه، امیرکبیر، نفوذ افکار جدید در ایران، روابط سیاسی و فرهنگی ایران با کشورهای خارج، افکار و نظریات جدید سیاسی، اوضاع اجتماعی و اداری ایران در عهد قاجاریه، آغاز فعالیتهای سیاسی به مفهوم جدید در ایران، راه اصلاحات اجتماعی، مجلس شورای دولتی، واقعه رژی، متفکران و صاحب نظران، روی کارآمدن سپهسالار و تلاش در راه استقرار حکومت قانون پرداخته شده است.

مطالعه طبقات و قشرهای گوناگون اجتماعی در جلد سوم کتاب تاریخ اجتماعی ایران

جلد سوم تاریخ اجتماعی ایران به طبقات و قشرهای گوناگون اجتماعی اختصاص یافته است. در این مجلد نظریات مختلف و گاهی متناقض مورخان و جهانگردان و صاحب نظران را نمودار کرده است، با این که این شیوه چه بسا ملال آور جلوه کند، ولی در هر حال برای کشف واقعیات اجتماعی، لازم و ضروری است.

آشنایی با شیوه حکومت، سازمان سیاسی و اداری ایران بعد از اسلام در جلد چهارم کتاب تاریخ اجتماعی ایران

در جلد چهارم، خوانندگان با شیوه حکومت، سازمان سیاسی و اداری ایران بعد از اسلام آشنا می‌شوند. در قسمت اول کتاب، از آئین سیاسیت و مملک داری و حقوق سیاسی و اجتماعی مردم، و حدود قدرت سلاطین و زمامداران، و عقیده متفکرین و صاحبنظران ایرانی در این زمینه‌ها مطالبی نقل شده است.
در مباحث بعد، از سازمان سیاسی و اداری ایران؛ یعنی از دیوان وزارت یا دیوان خواجه بزرگ و روش کلی وزرا و موقعیت اجتماعی و سیاسی آنان سخن رفته، و در فصول بعد از یکایک دیوان‌ها یا وزارتخانه‌هایی که سرزمین پهناور ایران را در دورا بعد از اسلام اداره و رهبری کرده‌اند، نظیر دیوان استیفا یا وزارت دارایی، دیوان عرض، سپاه یا وزارت جنگ، دیوان قضا یا وزارت دادگستری، دیوان رسائل یا دفتر ویژه سلاطین، دیوان محتسب یا سازمان شهربانی و شهرداری، دیوان برید یا اداره پست، دیوان اشراف یا سازمان‌های جاسوسی و مراقبت، دیوان موقوفات یا اداره اراضی و اموال وقفی و دیگر سازمان‌های اداری و سیاسی ایران بعد از اسلام سخن به میان آمده است.

جلد پنجم، گذری بر تاریخ اقتصاد ایران

در جلد پنجم که به مطالعه تاریخ اقتصادی ایران اشاره دارد، خوانندگان با زندگی روزمره ایرانیان و تلاش نیاکان ما، در راه بهبود زندگی خود از کهن‌ترین ایام تا عصر حاضر آشنا می‌شوند.
در فصل اول، زندگی اقتصادی مردم ایران و ملل تابع، در عهد شاهنشاهی هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان مورد مطالعه قرار گرفته است.
در فصول بعد زندگی اقتصادی و تجاری ایران و بعضی از ملل اسلامی بعد از ظهور اسلام، سیاست اقتصادی اعراب، وضع طبقات مختلف، شکفتگی و پیشرفت صنعت و کشاورزی ایران از عهد سامانیان تا حمله مغول، وضع عمومی و مختصات شهرها، ارزش اقتصادی و صنعتی هر یک از بلاد و مناطق ایران، وضع خیابان‌ها، کوچه‌ها و کاروانسراها، حوادث و بلیات ناگوار اقتصادی و اجتماعی در طول تاریخ، نظیر: خشکسالی، قحطی، وبا، طاعون و دیگر امراض همه گیر. - معامله و داد و ستد و سیر تکاملی آن، مظاهری از تمدن قرون وسطایی ایران، طرز مسافرت، راه‌ها و وسایل نقلیه، مشکلات تجارت، بازرگانی و مسافرت در خشکی و دریا- آراء و نظریات اقتصادی متفکران ایرانی از عهد زرتشت تا روزگار ما- افکار و اندیشه‌های اقتصادی در غرب از یونان باستان تا عصر حاضر، علل پیشی گرفتن غرب بر شرق و آثار انقلاب صنعتی و رشد ماشیسم، پدیده استعمار و عوارض آن، علل و عوامل توسعه و انحطاط اقتصادی و دیگر مطالب متنوع، از نظر خوانندگان خواهد گذشت.
برای توصیف و بیان زندگی اقتصادی نیاکان ما، مولف کتاب پس از تحقیق و ممارست بسیار و مطالعه در متون کهن و تتبعات محققین و نویسندگان عصر حاضر، موفق شده است، مطالبی جامع برای پژوهندگان و دانشجویان رشته اقتصاد فراهم آورد.

مطالعه اخلاق و رسوم در جلد ششم کتاب تاریخ اجتماعی ایران

اخلاق و رسوم، مراسم عروسی عزا، نحوه پذیرایی از مهمانان، انواع خوراک و پوشاک، همچنین سرگرمی¬های مردم در دوران‌های مختلف ازجمله موضوعاتی هستند که در جلد ششم از کتاب به آن‌ها پرداخته‌شده است. مطالعه این جلد نشان می‌دهد که عوامل گوناگون در تکوین اخلاقیات و نفسانیات افراد جامعه تأثیر می‌گذارد که از آن جمله دوران تاریخی و محیط اجتماعی تأثیر فراوانی در پیدایش اخلاقیات مردم ‌دارند.

جلد هفتم، بررسی تفریحات ایرانیان بعد از اسلام

راوندی در جلد هفتم کتاب خویش به تفریحات ایرانیان بعد از اسلام می‌پردازد. تفریحاتی همچون ورزش، شکار، لباس، مواد مخدر، موسیقی، هنر و صنعت، بازی‌ها و... را در ده فصل تدوین کرده است.

بررسی حیات ادبی مردم ایران در دو بخش جلد هشتم کتاب تاریخ اجتماعی ایران

 جلد هشتم کتاب به دلیل طولانی بودن متن در دو بخش اول و دوم  به رشته تحریر در آمده است که به بررسی و تحلیل زندگی  ادبی مردم این سرزمین از قرن دوم و سوم هجری تا زمان معاصر به بعد اختصاص دارد. راوندی در این جلد سعی کرده تا در رابطه با حیات ادبی ایران بعد از اسلام با توجه به وضع عمومی مردم و رابطه شعرا و اهل فهم و ادب با اکثریت خلق ایرانی مطالبی گردآوری کند. در بخش اول از جلد هشتم تاریخ اجتماعی ایران مرحوم  راوندی طی هفت فصل تلاش کرده به موضوع هایی از قبیل رشد و تکامل زبان و ادبیات فارسی طی قرن ها ی گذشته بپردازد. در فصل دوم نگاهی به ادبیات ایران بعد از اسلام دارد. در ادامه طی فصل سوم سیر ادبیات فارسی پس از استقرار دولت های ملی تشریح شده است. در فصل چهارم نخستین نثرنویسان ایرانی بعد از اسلام معرفی می شوند. در فصل پنجم با وضعیت ابیات فارسی بع از حمله مغول به ایران آشنا می شویم. در ادامه در فصل ششم وضعیت فرهنگی و اجتماعی ایران در عهد سلجوقی ها تشریح شده است و در نهایت در فصل هفتم وضع فرهنگی و اجتماعی ایران در عهد تیموریان تحلیل شده است. بخش دوم از جلد هشتم تاریخ اجتماعی در ادامه فصل های بخش اول، طی پنج فصل به بررسی سیر ادبیات ایران از آغاز استیلای مغول ها در ایران تا زمان معاصر پرداخته است. در فصل نخست سابقه انتقاد ادبی و سیاسی در ایران را بررسی کرده است در فصل دوم تحت عنوان نقش و تاثیر حکومت های مستقل محلی در حیات ادبی ایران موضوع تاثیر ادبیات بر زندگی سیاسی و اجتماعی مردم را بررسی کرده است. در فصل سوم وضعیت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران در عهد حکومت قاجار تشریح شده است. در فصل چهارم به نقش مطبوعات از زمان پیدایش در ایران در رشد دموکراسی و مردم سالاری توجه کرده است. سرانجام در فصل پنجم و پایانی نمونه هایی از آثار مکتوب در زمینه نثر و شعر در دوره معاصر و نقش و تاثیرگذاری آنها پرداخته است.

مطالعه فرقه‌های به وجود آمده پس از رحلت رسول اسلام در جلد نهم کتاب تاریخ اجتماعی ایران

نویسنده در جلد نهم کتاب سعی کرده است که به مطالعه فرقه‌های به وجود آمده پس از رحلت رسول اسلام بپردازد و نظرات موافق و مخالف هر یک از فرقه‌های اسلامی، همچنین جنگ‌ها و مبارزات خونین و تعصب‌آمیز آن‌ها را بررسی و ارزیابی کند.

جلد دهم کتاب تاریخ اجتماعی ایران، تاریخ فلسفه و علوم و افکار در ایران

جلد دهم در ابتدا فلسفه یونان قدیم و ایران قبل از اسلام را شرح می دهد و پس از آن به افکار و اندیشه‌های ایرانیان پس از اسلام و همچنین معرفی دانشمندان بزرگ ایرانی می پردازد.