بیوگرافی هوشنگ ابتهاج؛ از رستن تا آرمیدن کنار ارغوان

1401/12/02 15:35

زندگینامه امیر هوشنگ ابتهاج (۱۳۰۶ - ۱۴۰۱) شاعر معاصر ایرانی از تولد تا وفات با مروری بر آثارش را در ادامه به بهانه زادروز او برای شما عزیزان آورده ایم:

بیشتر بخوانید

هوشنگ ابتهاج بیوگرافی چهره ها چهره ها چهره های ایرانی چهره های ادبی

امیر هوشنگ ابتهاج (Amir Hoshang Ibtahaj) شاعر و پژوهشگر متخلص به سایه در ۶ اسفند ۱۳۰۶ در رشت به دنیا آمد و در ۱۹ مرداد ۱۴۰۱ در سن 94 سالگی در آلمان درگذشت. در ادامه زندگینامه این شاعر شهیر ایرانی از تولد تا وفات و آثارش را مرور کرده ایم

امیر هوشنگ ابتهاج
نام	امیرهوشگ
نام خانوادگی	ابتهاج
شهرت	سایه
ملیت	ایرانی
شغل / پیشه	شاعر

زندگینامه امیر هوشنگ ابتهاج

امیر هوشنگ ابتهاج در روز یکشنبه 6 اسفند 1306 در شهر رشت به دنیا آمد. پدرش میرزا آقاخان ابتهاج (رئیس بیمارستان) و مادرش فاطمه رفعت بود.ابتهاج فرزند اول خانواده بود که 3 خواهر کوچکتر از خود داشت. «ابراهیم ابتهاج الملک» پدربزرگ امیر هوشنگ ابتهاج بود که مسئول گمرک بود و برادران ابتهاج یعنی غلامحسین ابتهاج، ابوالحسن ابتهاج و احمدعلی ابتهاج، عموهای امیرهوشنگ بودند.

ازدواج ابتهاج

امیرهوشنگ ابتهاج با آلما مایکیال (شاعر ارمنی‌تبار) در سال 1337 وقتی 31 سال داشت ازدواج کرد .

می‌دونید من چطوری زن گرفتم؟ روز نهم مهر ۱۳۳۷ در میدان فوزیه، اون خیابونی که سمت جنوب می‌ره، تو بالاخونه یه محضر قراضه‌ای که وقتی داشتیم از پله‌ها بالا می‌رفتیم می‌ترسیدم که پله‌ها خراب بشه. ۲۷۰ تومن خرج عروسی ما شد؛ یعنی من پول رو به محضریه دادم و بعد شوهر خواهرم که به عنوان شاهد همراه ما بود، دید که خیلی خشک ‌و خالی شده، رفت یه جعبه شیرینی خرید و به محضری‌ها داد. بعد من دست آلما رو گرفتم و رفتیم خونه…»

بیوگرافی همسر هوشنگ ابتهاج

آلما مایکیال متولد 22 فروردین 1311 در بندرانزلی بود که در رشت، اصفهان و تهران بزرگ شد و پدر و مادرش هر دو اصالت روس داشتند.

فرزندان امیرهوشنگ ابتهاج

امیرهوشنگ ابتهاج چهار فرزند به نام های یلدا متولد 1338، کیوان متولد 1339، آسیا متولد 1340 و کاوه متولد 1341 داشتند.

تحصیلات

هوشنگ ابتهاج دوره تحصیلات ابتدایی خود را در رشت و تا سال آخر متوسطه در مدارس لقمان و شاهپور درس خواند. برای سال پنجم متوسطه به تهران آمده و در دبیرستان تمدن فارغ التحصیل شد و در همین دوران اولین دفتر شعر خود را با نام نخستین نغمه‌ها را منتشر کرد.

سایه شدن ابتهاج

هوشنگ ابتهاج ملقب به سایه است . وی در استدلال نام شاعری‌اش یعنی سایه می‌گوید:

حروف و کلمات برای من رنگ دارند: ر خاکستری، گ نارنجی و ج سیاه است. ی کلمات برایم سرد و گرم‌اند: سایه کلمه‌ای سرد است، گلابی کلمه‌ای گرم. به‌گمان من در کلمه سایه یک مقدار آرامش و خجالتی‌بودن و فروتنی و بی‌آزار بودن هست؛ این‌ها برای من جالب بود و با طبیعت من می‌ساخت.
خود کلمه سایه از نظر حروف الفبا حروف نرم بدون‌ادعایی است. در آن نوعی افسوس است و ذات معنای این کلمه، نوعی افتادگی دارد در مقابلِ خشونت و حتی می‌شود گفت وقاحت.

نخستین نغمه‌ها

هوشنگ ابتهاج اولین مجموعه شعر خود را به نام نخستین نغمه ها در سال 1325 وقتی 19 ساله داشت و در زمان دبیرستان به عشق دختر مورد علاقه خود بنام گالیا که ارمنی بود منتشر کرد.

ورود به رادیو تا استعفا

امیر هوشنگ ابتهاج در سن 44 سالگی در سال 1350 سرپرست برنامه گلها در رادیو ایران (پس از کناره‌گیری داوود پیرنیا) شد و تا سال 1356 سرپرست بود.وی برنامه موسیقیایی گلچین هفته را ایجاد کرد . وی بعد از حوادث میدان ژاله در تاریخ 17 شهریور 1357 به همراه محمدرضا شجریان، محمدرضا لطفی و حسین علیزاده به نشانه اعتراض از رادیو استعفا داد.

هوشنگ ابتهاج، محمدرضا لطفی، محمدرضا شجریان

کتاب های امیر هوشنگ ابتهاج

امیر هوشنگ ابتهاج تا قبل از انقلاب 7 کتاب از شعرهایش را منتشر کرد . نخستین نغمه ها در سال 1325 و مجموعه شعر های سراب در سال 1330 منتشر شد و بعد از انقلاب نیز 5 جلد کتاب او چاپ شده است.

اخراج از کانون نویسندگان ایران

امیر هوشنگ ابتهاج در سال 1359 شمسی به تصمیم هیئت دبیران کانون نویسندگان ایران که عبارت بودند از باقر پرهام، احمد شاملو، محسن یلفانی، غلامحسین ساعدی و اسماعیل خوئی از کانون نویسندگان ایران به‌علت نقض مرام‌نامه و اساس‌نامهٔ تعلیق و در نهایت اخراج شد.

هوشنگ ابتهاج و احمد شاملو

هوشنگ ابتهاج در گفت گویی که در مجله مهرنامه منتشر شده است دربارهٔ احمد شاملو گفته‌است:

«وقتی شاملو مُرد من در مراسمش گریه کردم. یکی از دوستان به من گفت سایه گریه می‌کنی؟ فکر می‌کرد من نباید برای شاملو گریه کنم! گفتم این چه حرفی است؟ من برای کدام یک از رفقایم مرثیه ساخته‌ام؟ مهدی اخوان، شاملو، کسرایی، شهریار؟ درد نبودن این‌ها چنان برای من عظیم است که اصلاً کلمه پیدا نمی‌کنم.»

سیزده‌به‌در احمد شاملو و هوشنگ ابتهاج در کرج

هوشنگ ابتهاج و زندان

هوشنگ ابتهاح در جریان دستگیری مرتبطین حزب توده در اوایل دهه 1360 بازداشت شد و به زندان رفت.

حزب توده

ابتهاج در گفتگو با مجله مهرنامه در مهر ۱۳۹۲شمسی، دربارهٔ روابطش با حزب توده گفته‌است:

«عضو حزب توده نبودم؛ اما همیشه سوسیالیست بودم و به توده‌ای‌ها احترام می‌گذاشتم و رفیق آن‌ها بودم و با آن‌ها هم‌عقیده بودم.»

هوشنگ ابتهاج و مرتضی کیوان

هوشنگ ابتهاج دوستی نردیکی با مرتضی کیوان، شاعر و فعال سیاسی داشت و در وصفش شعری سروده:

"من در تمام این شب یلدا/ دست امید خسته خود را/ در دست‌های روشن او می‌گذاشتم/کیوان ستاره بود/ با نور زندگی کرد/ با نور درگذشت."

ماجرای مهاجرت به آلمان

رفتن من به آلمان اجبار نبود، اول یکی از بچه هایم رفت آلمان، بعد زنم رفت که بچه ام تنها نباشد، بعد بچه های دیگر رفتند، یک مدتی هم من ممنوع الخروج بودم، بالاخره من هم سال 64 رفتم.مهاجرت نکردم و گاهی تهران هستم.

ابهتاج و حافظ به سعی سایه

امیر هوشنگ ابتهاج کتاب «حافظ به سعی سایه» که تصحیح او از غزل‌های حافظ است را برای نخستین بار در ۱۳۷۲ شمسی توسط نشر کارنامه به‌چاپ رساند و این کتاب را به همسرش پیشکش کرد.

ابتهاج و خانه ارغوان

خانه ابتهاج (ارغوان) مربوط به اوایل دوره پهلوی دوم است و در تهران، خیابان فردوسی، خیابان شهید تقوی (کوشک)، کوچه شهید انوشیروانی، پلاک ۲۲ واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۶ آبان ۱۳۸۷ با شمارهٔ ثبت ۲۳۸۷۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

ثبت خانه ارغوان در لیست سازمان میراث فرهنگی به دلیل وجود درخت ارغوانی است که هوشنگ ابتهاج، شعر معروف (ارغوان) خود را برای آن گفته‌است.خانهٔ ابتهاج خانه‌ای دو طبقه با آجرهای قرمزرنگ است. این خانه زمانی محفل شاعران بوده است. اما اکنون تبدیل به دفتر یک شرکت سیمانی شده است.

ابتهاج و خانه ارغوان

درخت ارغوان

هوشنگ ابتهاج در حیاط خانه اش درخت ارغوانی وجود دارد که او شعرمعروف «ارغوان» خود را به یاد آن سروده است. وی، زمانی که خانه را خریده درخت ظاهراً خشکیده‌ای در حیاط خانه بوده که برخی پیشنهاد داده‌اند که درخت را قطع کند، ولی ابتهاج از درخت مراقبت کرده و درخت دوباره جان گرفته است. ابتهاج خاطره‌ای را نقل کرده است که در زمان فروش خانه، به دلیل مهاجرت از ایران، پس از آنکه چشمش به درخت افتاده است، از آن خجالت کشیده و به سوی دیگری نگاه کرده است.

ماجرای جالب سرودن "ارغوان" از زبان هوشنگ ابتهاج

شهریار و سایه

سید محمدحسین بهجت تبریزی ملقب به شهریار از جوانی با هوشنگ ابتهاج بسیار دوست صمیمی بودند.

"دوستی من با شهریار در حد دوستی نبود، عشق هم اگر بگیم، کمه… واقعا هم اون نسبت به من و هم من نسبت به او چنین احساسی داشتیم."

وساطت «شهریار» برای آزادی «هوشنگ ابتهاج» از زندان

شهریار در سفر رئیس جمهور وقت - آیت الله خامنه ای - به تبریز، با ایشان ملاقات می کند و آزادی هوشنگ ابتهاج را از ایشان می خواهد.این وساطت مقبول می افتد و چند روز بعد، ابتهاج آزاد می شود.

جایزه تاریخی و ادبی محمود افشار به هوشنگ ابتهاج رسید

بیست و سومین جایزه ادبی و تاریخی محمود افشار یزدی در باغ موقوفات افشار به تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۹۵ شمسی به هوشنگ ابتهاج اهداشد. در این مراسم حدادعادل با اشاره به علاقه زیاد رهبر معظم انقلاب به اشعار امیرهوشنگ ابتهاج گفت: سایه دفتر شعر گمشده خود را به رهبر انقلاب داده بود.

ماجرای دفتر شعر ابتهاج که چهل سال نزد آیت‌الله خامنه‌ای بود

غلامعلی حداد عادل در مراسم تجلیل از هوشنگ ابتهاج گفت: رهبر معظم انقلاب برای «سایه» احترام بسیار قائل هستند و به شعر ایشان علاقه بسیار دارند. چند ماه پیش،‌ ایشان می‌بینند در کتاب‌ها و دفترهایی که برایشان آمده است، یک دفتر شعر قدیمی مربوط به سال ۱۳۲۵ وجود دارد. ایشان تشخیص می‌دهند که این شعرها شعر آقای «ابتهاج» است. به دفتر خود مأموریت می‌دهند بروند خدمت آقای ابتهاج و دفتر را تقدیم کنند. آنها هم وقت می‌گیرند و سلام آیت‌الله خامنه‌ای را همراه با آن شعر تقدیم می‌کنند.

حداد عادل افزود: آقای سایه گفتند که من دو دفتر شعر گم کرده بودم؛ این یکی از آن دو دفتر است. این نشان می‌دهد که شعر تا کجاها می‌تواند برود: «تو ببین کاین دمِ سبحان به کجاهات کشاند».

جایزه صلح سایه

نشان عالی «هنر برای صلح» به هوشنگ ابتهاج و ۳ هنرمند دیگردر مراسم ششمین «جشنواره بین‌المللی هنر برای صلح»، در تاریخ پنجشنبه ۱۲ مهر ۱۳۹۷شمسی اهدا شد.

اولین گفتگوی مطبوعاتی هوشنگ ابتهاج

اولین گفتگوی مطبوعاتی هوشنگ ابتهاج با نشریه مهر در سال 1392 بود که با محمد قوچانی، مهدی یزدانی‌خرم و علیرضا غلامی گفت و گو داشت.

شعر ناتمام هوشنگ ابتهاج برای امام حسین (ع)

هوشنگ ابتهاج در کتاب «پیر پرنیان‌اندیش» از شعر ناتماش درباره اربعین می گوید.

«يا حسين بن علي
خون گرم تو هنوز
از زمين مي‌جوشد
هرکجا باغ گل سرخي هست
آب از اين چشمه خون مي‌نوشد.
کربلايي است دلم.»
چاپش کنيد استاد.
نه بابا، روزگار مساعد نيست.»

درگذشت ابتهاج

هوشنگ ابتهاج در روز چهارشنبه ،نوزدهم مرداد ۱۴۰۱ در سن 94 سالگی در شهر کلن آلمان بعلت کهولت سن درگذشت.

یلدا ابتهاج در پستی در صفحه اینستاگرام خود نوشت:

«بگردید، بگردید، درین خانه بگردید
درین خانه غریبید، غریبانه بگردید

سایه

سایه ما با هفت‌هزارسالگان سربه‌سر شد»

در ادامه، فیلمی از نظر هوشنگ ابتهاج درباره زندگی و مرگ را مشاهده می‌کنید.

درگذشت همسر هوشنگ ابتهاج

الما مایکیال، شاعر ارمنی‌تبار و همسر هوشنگ ابتهاج در 18 اسفند 1400 درگذشت.

یلدا ابتهاج، دختر هوشنگ ابتهاج و زنده‌یاد الما مایکیال، با انتشار عکسی از مادرش در صفحه اینستاگرامِ خود نوشت: «مادرم برای بهارِ در راه صبر نکرد و رفت...»

کتاب‌شناسی

کتاب	سال انتشار
نخستین نغمه‌ها	۱۳۲۵
سراب	۱۳۳۰
سیاه مشق	فروردین۱۳۳۲
شبگیر	مرداد ۱۳۳۲
زمین	دی ۱۳۳۴
چند برگ از یلدا	آبان ۱۳۴۴
یادنامه	مهر ۱۳۴۸
تا صبح شب یلدا	مهر ۱۳۶۰
یادگار خون سرو	بهمن ۱۳۶۰
حافظ به سعی سایه (دیوان حافظ با تصحیح ابتهاج)
تاسیان(اشعار ابتهاج در قالب نو)	مهر ۱۳۸۵
بانگ نی

از این میان سیاه مشق و تاسیان تنها دفترهایی هستند که ابتهاج با تجدیدنظر در محتوا به چاپ‌های بعدی رساند و مجموعه و چکیدهٔ همهٔ شعرهایش است. بانگ نی نیز در پاییز ۱۳۹۵ بدون آگاهی او منتشر شد.