مهاجرت از شهر بادگیرها؟

این اولین بار نیست که کشاورزان اصفهانی اعتراض خود به پروژه‌های انتقال آب از سرچشمه زاینده‌رود به یزد را با شکستن لوله‌های انتقال آب نشان می‌دهند. زاینده‌رودی که خود در حال احتضار است و برای زنده نگهداشتنش، آب را از استان چهار محال و بختیاری به اصفهان می‌آوردند تا شاید اندک حیاتی در رگ‌های این رود بی‌جان زنده شود؛ رودی که شریان زندگی مردم اصفهان به ویژه کشاورزان است. هر باری که لوله‌های انتقال آب در استان اصفهان شکسته می‌شود، یزد بی‌آب می‌ماند و مسئولان ذی‌ربط به خصوص مدیران شرکت آب منطقه‌ای یزد از لزوم بازسازی و تعمیر لوله‌های انتقال آب خبر می‌دهند.
کشاورزان علت این اقدام را عدم توجه مسئولان به مشکلات معیشتی خود اعلام کرده‌اند. مردم اصفهان می‌گویند که چگونه ممکن است یک سرپرست خانواده بتواند با 500 هزار تومان حق نکاشت هزینه‌های یک سال خانواده خود را تامین کند و منتظر جاری شدن زاینده رود باشد؟ این کشاورزان خواهان بازگشت حقآبه قانونی برای کشت به جای پرداخت حق نکاشت هستند.
طرح انتقال آب در ایران یکی از راه‌ حل‌هایی بوده است که به واسطه بی‌آبی و بحران آب در ایران مطرح شده و علاوه بر هزینه‌های کلان برای اجرای آن، مشکلات زیست محیطی سبب نزاع و درگیری‌های قومی در کشور نیز شده است. گرچه این اولین باری نیست که در پی اعتراض به طرح‌های انتقال آب، لوله‌های انتقال آب شکسته می‌شود و دوباره ترمیم می‌شود، این بار نیز طبق صحبت‌های منابع محلی لوله‌های تخریب شده سریعا بازسازی و خط انتقال آب به یزد بار دیگر در مدار استفاده قرار خواهد گرفت. با این حال اما قطعی آب شرب برای استان یزد نیز بدون پیامد نبوده است. کمبود آب در استان یزد و عدم دسترسی به یک منبع پایدار برای تامین آب این استان همواره مساله قابل توجهی در این استان بوده که راه‌حل اساسی برای آن در نظر گرفته نشده است. بخشی از آب مورد نیاز در این استان از طریق خط لوله انتقال آب تامین می‌شود که به دلیل مشکلات ساکنان بخش شرقی استان اصفهان مورد تعرض قرار می‌گیرد و در مقاطعی آب انتقالی به یزد قطع می‌شود. قطعی آب در فواصل زمانی نامشخص در این سال‌ها، مشکلات مرتبط با آب در این استان را افزون‌تر کرده است تا به آنجا که محمدمهدی جوادیان زاده، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای یزد اخیرا در شورای حفاظت از منابع آب شهرستان ابرکوه در مورد کمبود آب و لزوم اقداماتی برای مصرف بهینه آب در بخش کشاورزی در استان سخن گفته و افزوده: «ما به خسارت کشاورزان راضی نیستیم اما اگر این روال مصرف ادامه یابد، حداقل خسارت برای همه مردم یزد این است که باید به استان‌های دیگر مهاجرت کنند.»
اما در حالی که استان یزد در معرض خطر مهاجرت ساکنان قرار گرفته است، مسئولان و متولیان تامین آب در اصفهان نیز برای رفع مشکلات آبی کشاورزان از طرح 7 ماده‌ای سخن می‌گویند که بخش عظیمی از این طرح‌ها مربوط به انتقال آب از چهارمحال و بختیاری به اصفهان است. طرح‌هایی که خود با مخالفت بومیان و زاگرس‌نشینان این استان روبه‌رو است. با این حال اما به نظر می‌رسد متولیان و تصمیم‌گران برای جلوگیری از مهاجرت مردم یزد در پی قطع مکرر آب شرب به دنبال این هستند که چگونه می‌توانند آب را به صورت مستقل به یزد برسانند.
هدایت‌الله فهمی، معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو، در این باره در گفت‌وگو با ایرنا بیان کرده است: انتقال‌های بین‌حوزه‌ای همیشه تبعات اجتماعی دارد، یعنی علاوه بر تبعات زیست‌محیطی و مسائل فنی، تبعات اجتماعی و سیاسی هم دارد. به طور طبیعی قبل از اینکه آب از یک حوزه مبدا به حوزه مقصد انتقال داده شود، باید مسائل و مناقشاتی که در آینده ممکن است پیش آید، مورد توجه قرار گیرد و برای آن راه‌حلی در نظر گرفته شود. وی افزوده: طبیعی است که بحث آبرسانی و انتقال آب به زاینده‌رود و بعد انتقال آب زاینده‌رود به یزد در وضعیت کم‌آبی و خشکسالی پیامدهای اجتماعی داشته باشد. راه‌حل این بود که تا جایی که امکان داشت، حوضه‌ها بر اساس منابع آب داخلی‌شان تامین نیاز می‌شدند، نه اینکه از حوضه‌ای مجاور، انتقال بین‌حوضه‌ای انجام شود. این کارشناس مسائل آب در مورد عامل به وجود آورنده این وضعیت معتقد است: به دلیل استقرار جمعیت و فعالیت‌های اقتصادی که به صورت ناهمگون، بدون نقشه راه و طرح آمایش سرزمین صورت گرفته، بعضی مناطق آب بیشتری نیاز دارند، جمعیت بیشتری در آنجا مستقر شدند، حتی بعضی صنایع به جایی رفته که آب کمتری در دسترس داریم، در این حالت انتقال‌هایی در گذشته صورت گرفته و باید سعی کنیم این انتقال‌‌ها را تا حد امکان کاهش دهیم.
وی در مورد راه‌حل پایدار برای رفع مسئله آب یزد گفت: الان بحث این است که یزد چگونه به صورت مستقل می‌تواند از آب استفاده کند. شاید اگر سهمی که در حال حاضر یزد از اصفهان و با انتقال آب از سرشاخه‌های کارون می‌گیرد را به صورت مجزا دریافت می‌کرد، امروز با این چالش‌ها و معضل‌ها مواجه نبودیم.
فهمی درباره احتمال افزایش مهاجرت از یزد به دلیل مسئله آب گفت: برخی از مناطق ما به‌ویژه جنوب‌شرقی کشور و فلات مرکزی ایران با پدیده خشکی و کم‌آبی روبرو هستند و راهی جز سازگار شدن با کم‌آبی نداریم. طبیعی است که مساله آب به‌ویژه وقتی با پدیده‌های دیگری مثل ریزگردها، افزایش دما و بلایای طبیعی تشدید می‌شود، روند مهاجرت افزایش می‌یابد.
وی افزود: مثلا در جنوب‌شرقی کشور، سیستان و بلوچستان به‌دلیل شرایط نامساعدی که پیش آمده، در حال حاضر بالاترین استان از نظر مهاجرفرستی است. این پدیده‌ای بسیار خطرناک است و ممکن است مناطق مرزی و همچنین فلات مرکزی ایران از جمعیت خالی شود. اگر این وضعیت ادامه پیدا کند، مردم برای حفظ حیات و زندگی ناچارند به مناطق بهتر و مناسب‌تری از نظر دسترسی به آب و سایر خدمات مهاجرت کند.
معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفا درباره اهمیت آب در زندگی مردم گفت: می‌دانید که آب اساس حیات و تمدن است. در یزد به دلیل اینکه تمدن مستقر در فلات مرکزی ایران، تمدن کاریزی و بسیار سازگار با کم‌آبی است، در طی قرون و اعصار مختلف با وجود خشکسالی‌های خیلی شدید مردم با اقلیم و شرایط سازگار شدند تا تمدن خود را گسترش دهند و این امتیاز مثبتی برای یزد است. به هر حال در شرایط دشوارتر طبیعی است که در هر جایی دسترسی به آب سخت شود، مهاجرت هم انجام می‌شود.
 فهمی در مورد مهمترین منابع مصرف‌کننده آب در یزد گفت: هر سه عامل مصرف شهری، کشاورزی و صنایع آب‌بر در یزد موثر هستند. در مناطقی مثل یزد باید سیاست آمایشی مشخصی داشته باشیم. در برخی از مناطق، کشاورزی نباید به شکل فعلی انجام شود. یعنی در مناطق کم‌آب مثل یزد باید کشاورزی را به سمت کشت در محیط‌های بسته و گلخانه‌های صنعتی سوق داد که آب بسیار کمتری در حد یک‌دهم امروز مصرف می‌کنند و به اندازه 30 برابر ارزش افزوده و اشتغال ایجاد می‌کنند. این راه‌حل باید در این مناطق به صورت جدی پیگیری شود. وی افزود: در مورد صنایع، صنایع کم‌آب بر، سبک و برخی صنایعی که می‌توانند از پساب‌ها و بازچرخانی استفاده کنند باید مستقر شود. در مورد شرب هم باید در میزان مصرف دقت شود. در تمام سطح کشور مصرف آب شرب بالاتر از میانگین جهانی است. در دنیا هر فرد 141 لیتر آب در شبانه‌روز مصرف می‌کند ولی اینجا حدود 200 تا 220 لیتر آب به ازای هر نفر می‌شود و این میزان باید به سطح میانگین جهانی کاهش پیدا کند. بنابراین در مناطقی مثل یزد ضروری است مدیریت تقاضا و مصرف انجام شود، مصارف غیرضروری به استاندارد‌های جهانی کاهش پیدا کند و باید سعی کنیم هر حوزه و منطقه‌ای بر اساس منابع داخلی خود را مدیریت کند.