در یکی از محله‌های جنوبی تهران، در گوشه‌ای از بازار بزرگ، استارتاپ اجتماعی کوچک «پیشگامان امید» شروع به فعالیت کرده است. این استارتاپ که توسط گروهی داوطلب از جوانان محلی تأسیس شده، هدفش ارتقای اشتغال زنان سرپرست خانوار از طریق تولید صنایع دستی و محصولات محلی است. نکته جالب این پروژه این است که بزرگ‌ترین سرمایه اولیه آن، نه پول بلکه اعتماد و ارتباطات محلی بوده است.
خانم نسرین، یکی از اعضای گروه که خود ساکن محله است، می‌گوید: «وقتی برای اولین بار از مردم محله دعوت به همکاری کردیم، خیلی‌ها تردید داشتند. اما وقتی دیدند این کار به نفع خودشان است و همه اعضای تیم از اینجا هستند، به ما اعتماد کردند. این اعتماد بود که باعث شروع موفق کار شد.»
این مثال تنها یکی از هزاران استارتاپ اجتماعی در ایران است که در آن سرمایه اجتماعی، عامل اصلی موفقیت محسوب می‌شود. شاید پول و منابع مالی در ابتدا مهم به نظر برسند، اما در نهایت اعتماد، مشارکت اجتماعی و روابط محلی موتور محرکه اصلی این پروژه‌ها هستند.
سرمایه اجتماعی؛ پیشران استارتاپ‌های اجتماعی
در دنیای امروز، سرمایه اجتماعی یکی از مهم‌ترین ارکان موفقیت استارتاپ‌ها، به ویژه استارتاپ‌های اجتماعی، شده است. این نوع استارتاپ‌ها که به دنبال حل مشکلات اجتماعی به صورت پایدار هستند، بیشتر از منابع مالی، به «سرمایه‌های اجتماعی» متکی‌اند؛ سرمایه‌هایی که ریشه در ارتباطات، اعتماد و مشارکت‌های محلی دارند.
1. اعتماد:
اعتماد در جوامع محلی، به ویژه در استارتاپ‌های اجتماعی، نقش حیاتی دارد. وقتی اعضای جامعه به یکدیگر اعتماد کنند، مشارکت در پروژه‌ها آسان‌تر می‌شود. اعضای جامعه حاضرند زمان، انرژی و حتی منابع مالی خود را برای پروژه‌هایی که بر اساس اعتماد متقابل بنا شده‌اند، صرف کنند. مثال «پیشگامان امید» نشان می‌دهد که اعتماد توانسته زنان محلی را به مشارکت در تولید صنایع دستی ترغیب کند.
2. مشارکت:
مشارکت اجتماعی در سطوح محلی، کلید موفقیت استارتاپ‌های اجتماعی است. این استارتاپ‌ها نیازمند درگیر کردن افراد محلی در تصمیم‌گیری و اجرای پروژه‌ها هستند. مشارکت می‌تواند به شکل ساعات کاری داوطلبانه، کمک‌های مالی کوچک یا معرفی پروژه به دیگران باشد. موفقیت استارتاپ‌های اجتماعی در جلب این مشارکت‌ها معمولاً نتایج چشمگیری به همراه دارد.
3. هویت اجتماعی:
هویت اجتماعی، نقش مهمی در تقویت سرمایه اجتماعی دارد. وقتی افراد به هویت گروهی خود اهمیت دهند و در پروژه‌ای مشترک مشارکت کنند، انگیزه بیشتری برای موفقیت دارند. این حس تعلق و هویت اجتماعی، مردم را به کار جمعی و هم‌افزایی سوق می‌دهد و به پایداری پروژه کمک می‌کند.
4. روابط محلی:
روابط محلی نیز بسیار تأثیرگذار است. هر استارتاپ اجتماعی که بخواهد در جامعه‌ای خاص موفق شود، باید به روابط انسانی و محلی اهمیت بدهد. این روابط از طریق فعالیت‌های مشترک و کمک متقابل شکل می‌گیرند. نمونه «پیشگامان امید» نشان می‌دهد این روابط باعث رشد سریع و کسب اعتماد برای توسعه فعالیت‌ها شده‌اند.
نمونه موفق در ایران: استارتاپ «راه‌یار» در مناطق محروم
یکی دیگر از نمونه‌های موفق سرمایه اجتماعی، استارتاپ «راه‌یار» در استان سیستان و بلوچستان است که با هدف ایجاد شغل و بهبود معیشت زنان روستایی فعالیت می‌کند. برخلاف تمرکز بسیاری از استارتاپ‌ها بر جذب سرمایه مالی، تیم «راه‌یار» بر تقویت روابط محلی و ایجاد اعتماد در میان اهالی روستاها متمرکز شده است.
با استفاده از مدل‌های همکاری جمعی و تشکیل گروه‌های کاری، این استارتاپ موفق شده اعتماد مردم را جلب کرده و فرصت‌های شغلی جدیدی ایجاد کند. «راه‌یار» نمونه برجسته‌ای از ترکیب سرمایه اجتماعی و نوآوری اجتماعی است که با تکیه بر اعتماد و مشارکت محلی فعالیت خود را گسترش داده است.
پیشنهادهایی برای تقویت سرمایه اجتماعی در استارتاپ‌های اجتماعی
- ایجاد پلتفرم‌های ارتباطی محلی: فراهم کردن بستری برای تبادل اطلاعات، تجربیات و منابع میان فعالان استارتاپی و مردم محلی
- تشویق مشارکت محلی: حمایت از مشارکت‌های مردمی از طریق شبکه‌های اجتماعی، آموزش و مشاوره‌های تخصصی
- تقویت هویت گروهی: ایجاد فضاهایی که افراد احساس تعلق و هم‌تیمی بودن داشته باشند
- مشارکت در تصمیم‌گیری: دادن فرصت به افراد محلی برای حضور در فرایندهای تصمیم‌گیری و لحاظ کردن نظرات آنان
- سرمایه اجتماعی؛ پایه نوآوری‌های پایدار
موفقیت استارتاپ‌های اجتماعی، بیش از هر چیز به توانایی آنها در ایجاد و بهره‌برداری از سرمایه اجتماعی بستگی دارد. این سرمایه که از اعتماد، مشارکت، روابط محلی و هویت اجتماعی شکل می‌گیرد، پیشران رشد و موفقیت استارتاپ‌های اجتماعی است. نمونه‌هایی مانند «پیشگامان امید» و «راه‌یار» ثابت کرده‌اند که تقویت سرمایه اجتماعی می‌تواند زمینه‌ساز تغییرات مثبت و پایدار در ایران باشد.
