در حالی که کندی و اختلال اینترنت نفس بسیاری از کسب‌وکارهای آنلاین ایران را به شماره انداخته، برخی فعالان این حوزه می‌گویند نه تنها عقب ننشسته‌اند، بلکه راه‌حل‌هایی برای تاب‌آوری یافته‌اند. یک گزارش میدانی نشان می‌دهد که کسب‌وکارهای اینترنتی در مواجهه با فشارها، به نوآوری، هم‌افزایی و سازگاری بیشتر روی آورده‌اند.
«ما تقریباً یک‌سوم فروش‌مان را در زمان قطعی اینترنت از دست می‌دهیم.» این را مدیر یک فروشگاه بزرگ آنلاین می‌گوید که ترجیح می‌دهد نام و برندش در این گزارش منتشر نشود. او تجربه‌ی تلخی از مهر و آبان ۱۴۰۱ دارد؛ زمانی که قطع و کندی اینترنت در ساعات طولانی روز باعث شد تا بسیاری از سفارش‌ها نیمه‌کاره بمانند و مشتریان ناراضی شوند. «بدترین قسمت ماجرا، اعتماد از‌دست‌رفته بود. مشتری‌ای که نتواند خرید کند، دفعه بعد شاید سراغ ما نیاید.»
با این حال، ماجرای کندی اینترنت در ایران تنها به یکی دو مقطع خاص محدود نمی‌شود. بررسی‌ها بر پایه داده‌های منتشرشده از سامانه نت‌بلاکس، آمارهای اتاق بازرگانی تهران و اظهارنظرهای رسمی نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر، به‌طور میانگین هفته‌ای چندین ساعت اینترنت دچار افت کیفیت یا اختلال سراسری شده است. این اختلال‌ها نه تنها پلتفرم‌های فروش، بلکه استارت‌آپ‌های خدماتی، شرکت‌های دانش‌بنیان و حتی کسب‌وکارهای خانگی را هم تحت تأثیر قرار داده‌اند.
اما برخلاف تصور عمومی، فضای کسب‌وکار آنلاین کشور در برابر این فشارها منفعل نمانده است. «لیلا امیری»، بنیان‌گذار یک پلتفرم آموزش آنلاین می‌گوید: ما ابتدا فکر کردیم مجبور به تعطیلی هستیم. ولی بعد از بررسی دقیق‌تر، به این نتیجه رسیدیم که باید سیستم‌مان را بازطراحی کنیم. حالا بیشتر خدمات ما با نسخه آفلاین ارائه می‌شود و محتوای آموزشی به‌صورت دوره‌ای در دسترس کاربران قرار می‌گیرد. این مدل به‌نوعی پاسخی بومی به ناپایداری اینترنت بود.
برخی کسب‌وکارها نیز به سراغ زیرساخت‌های پشتیبان رفته‌اند. استفاده از CDN داخلی، سرورهای داخل کشور، و حتی بهره‌گیری محدود از فناوری‌هایی مانند اینترنت ماهواره‌ای، حالا در دستور کار بسیاری قرار گرفته است. «امین رادمنش»، کارشناس فناوری اطلاعات در یک شرکت پرداخت اینترنتی می‌گوید: برای ما حفظ پایداری سرویس حیاتی است. به همین خاطر سرورهای‌مان را از اروپا به تهران منتقل کردیم. اگرچه هزینه‌ها بالا رفت، اما اختلال‌های بین‌المللی کمتر روی سرویس ما اثر می‌گذارد.
تضاد میان یک جامعه دیجیتال‌شده و سیاست‌گذاری سنتی
در عین حال، برخی تحلیل‌گران معتقدند باید از منظری کلان‌تر به ماجرا نگاه کرد. نادری، استاد اقتصاد دیجیتال دانشگاه علامه طباطبایی، می‌گوید: آنچه در ایران اتفاق می‌افتد، تضادی است میان یک جامعه دیجیتال‌شده و سیاست‌گذاری سنتی. کسب‌وکارها آماده‌اند، بازار پذیرای تحول است، اما زیرساخت فنی و مقرراتی هنوز پا به پای این تحولات نیامده. این خلأ اگر پر نشود، نه تنها بازار، بلکه فرصت‌های ملی هم از دست خواهد رفت.
در گزارش مرکز آمار ایران از سال ۱۴۰۳ آمده بود که بیش از ۵۰ درصد کسب‌وکارهای ثبت‌شده در سامانه مجازی کشور دست‌کم یک‌بار از اختلال اینترنتی متضرر شده‌اند. ضرری که طبق برآوردهای رسمی، در سال ۱۴۰۲ حدود ۵۰ هزار میلیارد تومان برآورد شده است. اتاق بازرگانی تهران نیز هشدار داده بود که ادامه روند اختلال‌ها ممکن است باعث فرار سرمایه‌گذاران از حوزه فناوری شود.
اما در نقطه مقابل این آمارهای نگران‌کننده، رشد آرام و مداوم برخی شاخص‌ها دیده می‌شود. به گفته‌ی معاون وزیر ارتباطات، سرعت اینترنت ثابت کشور در سال گذشته افزایش یافته و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در توسعه فیبر نوری بیشتر شده است. همچنین برخی گزارش‌ها حاکی از افزایش ۲۵ درصدی درآمد خالص چند پلتفرم مطرح فروش آنلاین در سال گذشته است؛ رشدی که علی‌رغم تمام محدودیت‌ها، نویدبخش پایداری در بازار آنلاین است.
یکی دیگر از ابعاد ماجرا، تغییر نگاه مشتریان است. «سمانه کریمی»، دانشجوی دکتری ارتباطات، در پژوهشی میدانی که روی رفتار کاربران در شبکه‌های اجتماعی انجام داده، می‌گوید: کاربران ایرانی در سال‌های اخیر بسیار سازگارتر شده‌اند. آن‌ها روش‌های جایگزین برای دسترسی به محتوا، خرید یا خدمات پیدا می‌کنند. این رفتار تاب‌آور به خودی خود سرمایه‌ای فرهنگی برای دوام اقتصاد دیجیتال است.
از ثبات تا پیش پینی پذیری
با همه این‌ها، فعالان این عرصه به‌دنبال چیزی بیش از تاب‌آوری هستند: ثبات و پیش‌بینی‌پذیری. «ما نمی‌خواهیم هر روز صبح نگران باشیم که امروز اینترنت قطع می‌شود یا نه»، این جمله را یکی از اعضای اتحادیه کسب‌وکارهای مجازی در جلسه‌ای با اعضای شورای عالی فضای مجازی مطرح کرده بود. به گفته او، سیاست‌گذاران باید با شفافیت و گفت‌وگوی مستمر با فعالان اقتصادی، مسیر درستی برای آینده دیجیتال کشور ترسیم کنند.
پایان این گزارش با همه تلخی‌ها، نوری از امید نیز با خود دارد. شاید وضعیت اینترنت در ایران هنوز با استانداردهای جهانی فاصله داشته باشد، اما آنچه در میدان عمل دیده می‌شود، تلاش مستمر، انعطاف‌پذیری، و ظرفیت بالای نوآوری در دل محدودیت‌هاست. اقتصاد دیجیتال ایران زنده است؛ و با سیاست‌گذاری هوشمندانه، می‌تواند شکوفا شود.
