زهرا تجویدی- بسیاری از زنان در طول تاریخ با وجود موانع متعدد اجتماعی، فرهنگی و سیاسی و در جوامع کاملا مردسالار و نابرابر، توانسته‌اند تحولات بزرگی را رقم بزنند و نام خود را در تاریخ ماندگار کنند. این زنان تاثیرگذار در عرصه‌های سیاسی و علمی، در فرهنگ، هنر، ادبیات و فعالیت‌های اجتماعی نقش‌آفرینی کرده‌اند و تاثیرات آن‌ها تا امروز نیز احساس می‌شود. اینجا به معرفی شماری از زنان تاثیرگذار در تاریخ ایران و جهان می‌پردازیم که هر یک به نحوی مسیر تاریخ را تغییر داده‌اند.
زنان تاثیرگذار در تاریخ ایران باستان
در تاریخ ایران، از دوران باستان تا معاصر، زنان زیادی بوده‌اند که با شجاعت، دانش و هنر خود توانسته‌اند جایگاه ویژه‌ای در جامعه پیدا کنند. یکی از برجسته‌ترین این شخصیت‌ها، آتوسا دختر کوروش بزرگ، بود که به عنوان شاهزاده‌ای دلیر در تاریخ هخامنشی شناخته می‌شود. او در سیاست‌های دوران خود نقش فعال داشت و شواهد تاریخی نشان می‌دهد که در مدیریت نواحی مهمی از امپراتوری هخامنشی سهیم بوده است. همچنین، پوراندخت و آذرمیدخت، دو زن از سلسله ساسانی، که هر یک برای مدتی کوتاه به عنوان پادشاه ایران تاج‌گذاری کردند، نماد روشنی از حضور زنان در راس قدرت در ایران باستان هستند.
زنان اشراف‌زاده و فرهیخته‌ای که در دوره‌های مختلف ایران باستان در حوزه دیپلماسی، آیین، کشورداری و آموزش حضور داشتند، نشان از آن دارند که نقش زن در این دوران بیشتر در عرصه اجتماعی حداقل در طبقه اشراف به رسمیت شناخته می‌شده است.
زنان برجسته در ایران دوران اسلامی
در دوران اسلامی نیز زنان فرهیخته‌ای چون رابعه قزداری، شاعر و عارف قرن سوم هجری، نمونه‌ای از نقش‌آفرینی زنان در حوزه ادبیات و عرفان است. او با اشعار و اندیشه‌های خود نقش مهمی در گسترش فرهنگ عرفانی ایفا کرد. همچنین، بانوان دانشمند و محدّثی مانند زینب بنت احمد در انتقال علم و حدیث نقش مهمی ایفا کرده‌اند.
در دوره صفویه و قاجار نیز زنان دربار و بانوانی چون تاج‌السلطنه، دختر ناصرالدین شاه، که از نخستین زنان مبارز ایرانی به شمار می‌آید، نقش مؤثری در آغاز نهضت‌های اجتماعی و فرهنگی ایفا کردند. او از مدافعان انقلاب مشروطه و عضو انجمن حریت نسوان بود. تاج‌السلطنه با تحصیلات فرنگی و دیدگاه‌های نوگرایانه، از جمله چهره‌هایی بود که در مخالفت با وضع موجود و دفاع از حقوق زنان قلم زد و سخن گفت. او در خاطرات خود به نقد وضعیت زنان، نبود آموزش برای آنان و نقش مردسالاری در جامعه پرداخته است.
زنان پیشگام در تاریخ معاصر ایران
در تاریخ معاصر ایران، زنان نقش بی‌بدیلی در تحولات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی داشته‌اند. از جنبش مشروطه تا انقلاب اسلامی و پس از آن، حضور فعال زنان در عرصه‌های مختلف، مشهود و قابل‌توجه بوده است.
پروین
یکی از چهره‌های شاخص در این زمینه، پروین اعتصامی، شاعر توانای قرن چهاردهم هجری شمسی است. اشعار او سرشار از مضامین اجتماعی، اخلاقی و انسانی است و نقش مهمی در ارتقای آگاهی عمومی و ترویج فرهنگ عدالت‌خواهی ایفا کرده است. سیمین دانشور
سیمین دانشور، نویسنده برجسته ایرانی، با آثار ادبی خود، نه تنها جایگاهی مهم در ادبیات معاصر ایران یافت، بلکه صدای زن ایرانی را در قالبی نو و قدرتمند به جامعه معرفی کرد.
توران میرهادی
از پیشگامان آموزش نوین و ادبیات کودک در ایران بود که فعالیت‌هایش نقشی بی‌بدیل در تحول نظام آموزشی کشور ایفا کرد. میرهادی بنیان‌گذار مدرسه فرهاد بود؛ مدرسه‌ای که برخلاف ساختار خشک و سنتی مدارس آن زمان، بر آموزش خلاق، تفکر انتقادی و پرورش فردی کودکان تأکید داشت. این مدرسه به‌عنوان نمونه‌ای از نظام آموزشی پیشرو، الهام‌بخش بسیاری از مربیان و آموزگاران شد. او همچنین یکی از بنیان‌گذاران شورای کتاب کودک بود که زمینه‌ساز شکل‌گیری فرهنگ‌نامه کودکان و نوجوانان به‌عنوان نخستین دایره‌المعارف جامع کودک‌محور در ایران شد.
محترم دولت‌آبادی
از پیشگامان حقوق زنان در ایران و یکی از چهره‌های برجسته جنبش زنان در دوران مشروطه بود. محترم دولت‌آبادی در دورانی فعالیت می‌کرد که زنان هنوز از حقوق اولیه‌ای مانند تحصیل، رأی دادن یا مشارکت سیاسی محروم بودند.
او به‌عنوان نویسنده و معلم، نقش مهمی در ارتقاء آگاهی زنان نسبت به حقوق خود داشت و با تأسیس مدارس دخترانه، راه را برای آموزش زنان هموار کرد. نوشته‌های او که در نشریات آن دوران منتشر می‌شد، در زمینه بیداری زنان، اهمیت سواد و ضرورت مشارکت اجتماعی آن‌ها هشدار می‌داد.
ثمینه باغچه‌بان
ثمینه باغچه‌بان، نویسنده و مترجم برجسته ادبیات کودک، و فرزند جبار باغچه‌بان، بنیان‌گذار نخستین مدرسه کر و لال‌ها در ایران بود. او از کودکی با دنیای آموزش و تربیت کودکان، به‌ویژه کودکان ناشنوا، آشنا شد و ادامه‌دهنده راه پدر در حوزه آموزش ویژه شد.
ثمینه باغچه‌بان تحصیلات خود را در رشته ادبیات فرانسه ادامه داد و در طول عمر خود ده‌ها کتاب برای کودکان و نوجوانان نوشت و ترجمه کرد. او در آثارش، توجه خاصی به دنیای درونی کودک، خلاقیت و همدلی داشت و با نثری ساده اما شاعرانه، مفاهیم اخلاقی و انسانی را به زبانی قابل فهم برای کودک بیان می‌کرد.
علاوه بر فعالیت‌های نویسندگی، ثمینه باغچه‌بان در تربیت مربیان کودک نیز نقش فعالی داشت و در دوره‌هایی از عمرش در مدارس ویژه ناشنوایان فعالیت می‌کرد. او با الهام از کار پدر و مادر خود، پلی میان آموزش رسمی و دنیای ادبیات کودک برقرار کرد.
بی‌بی مریم بختیاری
بی‌بی مریم بختیاری، بانویی دلیر و یکی از زنان برجسته دوران مشروطه بود که در میان ایل بختیاری جایگاه ویژه‌ای داشت. او در جریان نهضت مشروطه، نقش فعالی ایفا کرد و حتی با لباس مردانه و شمشیر به دست، همراه نیروهای بختیاری وارد نبرد شد. بی‌بی مریم نه تنها در عرصه سیاسی و نظامی تاثیرگذار بود، بلکه با قلم خود نیز خاطرات و تحلیل‌هایی از آن دوران برجای گذاشت که امروزه منبع مهمی برای شناخت نقش زنان در تاریخ معاصر ایران به شمار می‌رود.
بی‌بی خانم استرآبادی
بی‌بی خانم استرآبادی از نخستین فعالان زن ایرانی و نویسنده کتاب «معایب الرجال» است. او با نقد صریح و طنزآمیز نسبت به فرهنگ مردسالار جامعه، صدای معترض زنان دوره قاجار بود. بی‌بی خانم همچنین یکی از بنیان‌گذاران مدارس دخترانه در ایران به شمار می‌آید و تلاش‌های او در زمینه آموزش و توانمندسازی دختران، نقطه عطفی در تاریخ آموزش زنان ایرانی به‌حساب می‌آید.
فروغ فرخزاد
فروغ فرخزاد، شاعر نوگرای ایرانی، با اشعار جسورانه و صدای متفاوتش در ادبیات فارسی تحولی ایجاد کرد. آثار او بیانگر نگاه زنانه‌ای صادقانه و بی‌پرده به عشق، رنج، آزادی و تنهایی است. فروغ نه تنها در عرصه شعر، بلکه در سینما نیز با ساخت مستند «خانه سیاه است» اثرگذار بود. زندگی کوتاه اما پربار او، هنوز هم الهام‌بخش نسل‌های مختلف شاعران و هنرمندان است.
مریم میرزاخانی
مریم میرزاخانی، ریاضی‌دان نابغه ایرانی و نخستین زن برنده مدال فیلدز (معادل نوبل در ریاضیات) بود. او با دستاوردهای علمی‌اش در زمینه هندسه و دینامیک سطوح، تحسین جهانی را برانگیخت. میرزاخانی با وجود موانع فراوان، توانست جایگاه خود را در یکی از سخت‌ترین حوزه‌های علمی تثبیت کند و الهام‌بخش نسل جوان، به‌ویژه دختران علاقه‌مند به علم در سراسر جهان شود.
زنان تاثیرگذار در جهان علم و دانش
زنان بسیاری بوده‌اند که با جسارت، نبوغ و اراده، تاثیرات عمیقی در مسیر تاریخ بشر گذاشته‌اند.
یکی از این چهره‌ها، ماری کوری، دانشمند لهستانی‌تبار فرانسوی، است که با کشف عناصر رادیواکتیو و کسب دو جایزه نوبل در دو رشته مختلف علمی، راه را برای حضور زنان در علم هموار کرد. او در عصری که ورود زنان به دانشگاه‌ها نیز محدود بود، توانست یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان تاریخ شود و نام خود را در کنار بزرگ‌ترین چهره‌های علمی ثبت کند.
زنان دانشمندی چون روزالین فرانکلین، که نقش مهمی در کشف ساختار DNA ایفا کرد، نیز تا مدت‌ها ناشناخته ماندند و تنها در سال‌های اخیر است که اهمیت کار آن‌ها به درستی شناخته شده است.
جین گودال، نخستی‌شناس و پژوهشگر رفتار حیوانات، با مطالعات میدانی خود بر روی شامپانزه‌ها، جهان علم را دگرگون کرد.
زنان برجسته در سیاست جهانی
در عرصه سیاست جهانی، چهره‌هایی چون ایندیرا گاندی، نخست‌وزیر پیشین هند نیز از جمله زنانی بودند که در میان مردان سیاستمدار، راه خود را باز کردند و کشور خود را در برهه‌های حساس هدایت نمودند. ایندیرا گاندی با سیاست‌های قاطعانه خود و مشارکت در توسعه اقتصادی و اجتماعی هند، جایگاهی رفیع در تاریخ این کشور یافت.
بینظیر بوتو، نخست‌وزیر فقید پاکستان، به عنوان نخستین زن مسلمانی که در رأس یک دولت قرار گرفت، توانست الگوی مهمی برای زنان در کشورهای اسلامی باشد.
در اروپا نیز آنگلا مرکل، صدراعظم پیشین آلمان، با رهبری باثبات و منطقی خود در دوره‌ای بحرانی، تحسین جهانیان را برانگیخت.
زنان پیشرو در حقوق بشر و مبارزه با تبعیض
در عرصه حقوق بشر و مبارزه با نژادپرستی، نام رزا پارکس، زن سیاه‌پوست آمریکایی، با مقاومت مدنی خود در برابر قوانین تبعیض‌آمیز نژادی، الهام‌بخش جنبش حقوق مدنی آمریکا شد. اقدام او در نپذیرفتن جایگاه نژادپرستانه در اتوبوس، جرقه‌ای برای شکل‌گیری یکی از بزرگ‌ترین جنبش‌های حقوق بشری قرن بیستم بود.
ملاله یوسف‌زی، فعال پاکستانی حوزه آموزش دختران، با وجود تهدیدها و حمله تروریستی، صدای میلیون‌ها کودک و نوجوان در کشورهای در حال توسعه شد و جایزه صلح نوبل را به دست آورد.
زنان تاثیرگذار در هنر و ادبیات جهان
در حوزه هنر و ادبیات نیز زنان بی‌شماری نقش‌آفرینی کرده‌اند. از ویرجینیا وولف، نویسنده برجسته انگلیسی، که با آثار فمینیستی و روانشناختی خود، نقش زن در ادبیات و جامعه را بازتعریف کرد، تا فریدا کالو، نقاش مکزیکی که آثارش آمیزه‌ای از درد شخصی و فرهنگ بومی است و بازتابی از رنج‌ها و امیدهای زنان جهان به‌شمار می‌رود. آثار این هنرمندان همچنان در محافل هنری و دانشگاهی مورد توجه و بررسی قرار می‌گیرد.
نویسندگانی چون تونی موریسون، برنده جایزه نوبل ادبیات، با روایت‌هایی قدرتمند از تجربه زنان آفریقایی-آمریکایی، تاثیر شگرفی بر ادبیات معاصر گذاشتند. همچنین هنرمندانی مانند یایویی کوساما در هنر معاصر با خلق سبک‌های نوآورانه، مرزهای هنر را جابه‌جا کرده‌اند.
زنان فعال در محیط زیست، فناوری و صلح
زنان بسیاری در قرن بیستم و بیست‌ویکم در زمینه‌های علمی، فناوری، محیط زیست و صلح بین‌المللی درخشیده‌اند. وانگاری ماتای، بوم‌شناس کنیایی و نخستین زن آفریقایی برنده جایزه صلح نوبل، با راه‌اندازی جنبش کمربند سبز، هزاران زن را در کاشت درخت و حفاظت از محیط زیست مشارکت داد. نقش او در آگاهی‌بخشی زیست‌محیطی و توانمندسازی زنان، بینظیر است.
در عصر دیجیتال، چهره‌هایی چون ملندا فرنچ گیتس، مدیر بنیاد خیریه بیل و ملندا گیتس، با تمرکز بر آموزش، سلامت و برابری جنسیتی، تلاش‌هایی گسترده برای بهبود زندگی میلیون‌ها زن و کودک در کشورهای در حال توسعه انجام داده‌اند. همچنین زنان نوآوری چون شریل سندبرگ، مدیر ارشد سابق فیس‌بوک و نویسنده کتاب «Lean In»، درباره رهبری زنان و شکستن موانع شغلی سخن گفته‌اند.
امروز نیز زنان بسیاری در سراسر جهان، در حال شکستن سقف‌های شیشه‌ای و دستیابی به موفقیت‌هایی هستند که تا چند دهه پیش، ممکن نمی‌نمود. داستان زندگی این زنان، یادآور قدرت اراده، دانش و پایداری در برابر نابرابری‌هاست. این الگوها نه تنها الهام‌بخش زنان، بلکه برای تمام انسان‌ها نمونه‌ای از تلاش برای تحقق عدالت، توسعه و آزادی هستند.
چرا نام زنان در تاریخ کمرنگ‌تر از مردان است؟
مفهوم «خواهر شکسپیر» که نخستین بار توسط ویرجینیا وولف در اثر معروف خود اتاقی از آنِ خود مطرح شد، یکی از تمثیل‌های مهم فمینیستی برای نمایش نابرابری تاریخی میان زنان و مردان در حوزه فرهنگ و هنر است. وولف تصور می‌کند که اگر ویلیام شکسپیر خواهری به نام جودیت داشت که به همان اندازه از هوش، استعداد و عشق به ادبیات برخوردار بود، زندگی او به‌واسطه ساختار اجتماعی مردسالار به‌گونه‌ای کاملاً متفاوت رقم می‌خورد. جودیت، برخلاف برادرش، نه به آموزش دسترسی داشت و نه به فضای امنی برای نوشتن و خلق؛ او در نهایت یا به ازدواجی اجباری تن می‌داد، یا به تمسخر گرفته می‌شد، یا از سوی خانواده و جامعه سرکوب می‌گردید. این تمثیل، نقدی عمیق بر ساختارهایی است که در طول تاریخ، استعداد زنان را نادیده گرفتند یا عامدانه سرکوب کردند.
در واقع، اثرگذاری کمتر زنان در تاریخ، نه از ناتوانی یا نبود استعداد، بلکه عمدتاً نتیجه محرومیت ساختاری و فرهنگی آنان از آموزش، ابزارهای تولید فرهنگی، حق مالکیت، آزادی بیان و مشارکت اجتماعی بوده است. قرن‌ها سلطه تفکر مردمحور، زنان را از بسیاری عرصه‌ها حذف کرده و یا مشارکت آن‌ها را در حاشیه نگه داشته است. بسیاری از زنانی که حتی با وجود این محدودیت‌ها به نوشتن، آفرینش هنری یا فعالیت اجتماعی پرداختند، یا آثارشان با نام مردان منتشر شد، یا پس از مرگشان شناخته شدند، یا با سانسور و تحقیر روبه‌رو شدند. از این‌رو، تاریخ رسمی و روایی که ما می‌شناسیم، اغلب ناقص و مردمحور است.
بدیهی است که معرفی همه زنان تاثیرگذار در تاریخ در این نوشته ممکن نیست، اما هدف از این نوشتار، تاکید بر این حقیقت است که زنان، در هر کجا که فرصت داشته‌اند، توانسته‌اند تاثیرگذار باشند و حتی در نبود فرصت، خود آن را ایجاد کرده‌اند. با مرور تاریخ، می‌توان دید که صدای زنان، اگرچه گاهی در حاشیه مانده، اما هرگز خاموش نشده است و امروز، با قدرتی بیش از پیش، در حال فریاد زدن برای برابری، حقوق انسانی و مشارکت کامل در ساخت آینده‌ای بهتر برای همگان است.
منبع: etemadonline-711237
