محمدنبی شهیکی - معاون فناوری و نوآوری وزارت علوم
مهاجرت نخبگان، یکی از معضلات جدی کشورهایی است که نتوانسته‌اند بستری مناسب برای رشد و شکوفایی استعدادها فراهم کنند. در ایران، مهاجرت نخبگان به دلایل مختلف اقتصادی، اجتماعی و... در سال‌های اخیر روندی افزایشی داشته است.
براساس داده‌ها و تحقیقات معتبر، بخش زیادی از این مهاجرت‌ها به‌دلیل نبود فرصت‌های شغلی و زیرساخت‌های تحقیقاتی مناسب و کاهش انگیزه برای ماندن در کشور است. یکی از راه‌حل‌های کلیدی برای مقابله با این مشکل، تقویت پارک‌های علم و فناوری و ایجاد فضای کسب‌وکار و توسعه دانش است. طبق آمارهای مرکز پژوهش‌های مجلس و گزارش‌های بین‌المللی از جمله یونسکو و بانک جهانی، ایران در دهه‌های اخیر یکی از کشورهای با بالاترین نرخ مهاجرت نخبگان بوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهند سالانه بین 150 هزار تا 200 هزار نفر از تحصیل‌کردگان ایرانی به خارج از کشور مهاجرت می‌کنند. آمار مهاجرت تحصیل‌کرده‌های ایرانی به کشورهای مقصد مانند کانادا، ایالات متحده، آلمان و استرالیا به‌طور مداوم در حال افزایش است.
طبق یک نظرسنجی در سال ۲۰۱۹، ۷۲ درصد از نخبگان ایرانی که قصد مهاجرت داشتند، دلیل اصلی را نبود فرصت‌های شغلی و حرفه‌ای متناسب با تخصص خود در داخل کشور ذکر کردند. این آمارها نشان می‌دهند که فرار مغزها یکی از چالش‌های اصلی در ایران است که می‌تواند به آسیب‌های اقتصادی و علمی گسترده‌ای منجر شود.
پارک‌های علم و فناوری که زیرمجموعه معاونت فناوری و نوآوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است، مراکز تخصصی هستند که به‌منظور تجاری‌سازی ایده‌ها، حمایت از استارتاپ‌ها و تشویق به پژوهش‌های علمی تأسیس شده‌اند. این پارک‌ها نه‌تنها برای ایده‌های نوآورانه زمینه تجاری‌شدن ایجاد می‌کنند، بلکه از طریق جذب سرمایه و فراهم‌کردن فضای مناسب برای رشد شغلی، می‌توانند به حفظ نخبگان کمک کنند.
از جمله نمونه تأثیرهای مثبت این پارک‌ها ایجاد اکوسیستم کارآفرینی است. پارک‌های علم و فناوری با راه‌اندازی شتاب‌دهنده‌ها، مراکز رشد و صندوق‌های سرمایه‌گذاری، بستری برای رشد استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان فراهم می‌آورند. همچنین تجاری‌سازی ایده‌ها از مهم‌ترین اقدامات این پارک‌هاست. در این پارک‌ها ایده‌های پژوهشی و علمی به محصول تبدیل می‌شوند که هم به نفع جامعه است و هم به درآمدزایی و ایجاد شغل کمک می‌کند.
حمایت‌های مالی و فنی نیز از دیگر خدمات پارک‌های فناوری است. پارک‌های فناوری پیشرو کشور با جذب سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی و فراهم‌کردن منابع مالی، می‌توانند بستر مناسبی برای نخبگان ایجاد کرده و انگیزه مهاجرت را کاهش دهند. براساس گزارشی که توسط مرکز تحقیقاتی فناوری و نوآوری دانشگاه صنعتی شریف در سال ۲۰۲۲ منتشر شد، شرکت‌های دانش‌بنیان مستقر در پارک‌ها به طور میانگین ۲۰ تا ۳۰ درصد بیشتر از سایر شرکت‌ها رشد اقتصادی دارند. همچنین طبق گزارش سال ۲۰۲۰ یونسکو، ۲۰ درصد از مهاجرت نخبگان از کشورهایی مانند هند و ترکیه به دلیل وجود برنامه‌های کارآفرینی و فناورانه و امکان ایجاد کسب‌وکارهای نوآورانه در داخل کشورشان کاهش یافته است.
در سطح جهانی، تجربه کشورهای مختلف نشان می‌دهد که پارک‌های فناوری و اکوسیستم‌های کارآفرینی می‌توانند به کاهش مهاجرت نخبگان کمک کنند.؛ برای مثال چین با راه‌اندازی پارک‌های علمی و فناوری در دهه ۱۹۹۰ و ۲۰۰۰ توانست به‌طور قابل توجهی میزان مهاجرت نخبگان را کاهش دهد. در حالی که در اوایل دهه ۹۰، چین با مشکل خروج مغزها روبه‌رو بود، امروزه پارک‌های فناوری این کشور به یکی از بزرگ‌ترین و پیشرفته‌ترین پارک‌های علمی جهان تبدیل شده‌اند. در هند، ایجاد پارک‌های علم و فناوری در شهرهایی مانند بنگلور به‌سرعت تبدیل به مراکز نوآوری و فناوری شد که اکنون نه‌تنها نخبگان محلی بلکه نخبگان جهانی را جذب می‌کند. ترکیه نیز با ایجاد پارک‌های فناوری و مراکز رشد در دهه گذشته توانست شرایطی را فراهم کند که بسیاری از نخبگان ترک که قصد مهاجرت داشتند، در داخل کشور ماندند و در این پارک‌ها به فعالیت‌های فناورانه و کارآفرینی پرداختند.
آمارهای یونسکو نشان می‌دهند که حدود ۳۰ درصد از نخبگان کشورهای آسیای جنوبی به دلیل وجود پارک‌های فناوری و حمایت‌های کارآفرینی از مهاجرت منصرف شده‌اند. تقویت پارک‌های علم و فناوری و ایجاد فضای کسب‌وکار و دانش در ایران، می‌تواند به‌عنوان یکی از راهکارهای مؤثر برای کاهش مهاجرت نخبگان عمل کند. برای این منظور، باید علاوه بر بهبود زیرساخت‌های فناورانه، به مسائل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیز توجه ویژه شود. پارک‌های فناوری، با تجاری‌سازی ایده‌ها، حمایت‌های مالی و ایجاد فضای نوآوری می‌توانند به حفظ استعدادهای علمی کمک کرده و انگیزه مهاجرت نخبگان را کاهش دهند. به‌طور‌کلی، سرمایه‌گذاری در این پارک‌ها، نه‌تنها از مهاجرت نخبگان جلوگیری می‌کند، بلکه به رشد اقتصادی و نوآوری داخلی و توسعه پایدار کشور نیز کمک می‌کند.
منبع: sharghdaily-1001556
