چالش بازنشستگان جوان

شرق: مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی اعلام کرد که مطابق آمار ارائه‌شده توسط سازمان تأمین اجتماعی، در سال 1401 حدود 52 درصد از بازنشستگان این سازمان پیش از تکمیل سال‌های پرداخت حق بیمه مقرر بازنشسته شده‌اند که حدود 40 درصد از این بازنشستگان، طبق قوانین مشاغل سخت و زیان‌آور بازنشسته شده‌اند.

به عبارت دیگر حدود 21 درصد از کل بازنشستگان سازمان در این سال، بازنشسته مشاغل سخت و زیان‌آور هستند. این موضوع در حالی رخ می‌دهد که صندوق‌های بازنشستگی در ایران گرفتار ورشکستگی هستند و همین مسئله به چالش صندوق‌های بازنشستگی دامن زده است.

تهدید بازار کار با بازنشستگان جوان

در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس تأکید می‌شود که اشتغال و بازنشستگی در مشاغل سخت و زیان‌آور از گذشته به دلیل آسیب‌های واردشده به افراد در اثر فعالیت در این مشاغل، شرایط متفاوتی نسبت به مشاغل عادی داشته است. با توجه به پیشرفت‌های فناورانه، تمرکز بسیاری از کشورها در موضوع مشاغل سخت و زیان‌آور، بر سالم‌سازی محیط کار و رفع عوامل سخت و زیان‌آور از محیط کار است. در این کشورها با اتخاذ سیاست‌های سالم‌سازی محیط کار در کنار سایر حمایت‌های ارائه‌شده، آسیب‌های واردشده به نیروی کار، کارفرمایان و کسب‌وکارها کاهش یافته است. این در حالی است که برخلاف تجربه بسیاری از کشورها در خارج‌کردن بخش قابل توجهی از مشاغل از شرایط سخت و زیان‌آور و تحدید دامنه آنها، دامنه این مشاغل در داخل کشور توسعه پیدا کرده است. گذشته از موضوع تهدید سلامت نیروی کار، لحاظ سنوات ارفاقی برای شاغلان این گروه بدون رعایت محاسبات بیمه‌ای یا اکچوئری و همچنین دقیق‌نبودن تعیین مصادیق این مشاغل، تشدید ناترازی مالی صندوق‌های بازنشستگی را در پی داشته است. با توجه به اینکه شاغلان مشاغل سخت و زیان‌آور در سنین پایین‌تری بازنشسته می‌شوند، به دلایلی همچون نبود کفایت مستمری و تجربه بالاتر که هزینه کمتری برای کارفرما دارند، به‌کارگیری می‌شوند و این امر به‌نوعی تهدید فرصت‌های شغلی برای افراد جوان و کم‌تجربه است.

در این گزارش تأکید می‌شود که بر اساس آمار ارائه‌شده توسط وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی از بین کارگاه‌هایی که تکلیف به سالم‌سازی محیط کار داشته‌اند، تنها حدود سه درصد نسبت به سالم‌سازی اقدام کرده‌اند. نبود پیش‌بینی ضمانت اجرائی در قانون و در برخی موارد هزینه‌های بالای سالم‌سازی محیط کار، ازجمله موانع موجود محسوب می‌شوند.

مطابق آخرین آمارهای منتشرشده، تعداد کل بازنشستگان مشاغل سخت و زیان‌آور تا پایان سال 1401 برابر با 550 هزار و 450 نفر بوده که حدود پنج برابر میانگین سایر کشورهاست و این رقم حدود 21 درصد از بازنشستگان سازمان تأمین اجتماعی را تشکیل می‌دهد.

بخشی از این بازنشستگان وارد بازار کار می‌شوند و این امر، موجب تهدید فرصت‌های شغلی برای افراد جوان است. نکته دیگر اینکه عدم تحقق سالم‌سازی محیط کار و گسترش بی‌ضابطه دامنه مشاغل سخت و زیان‌آور می‌تواند موجب افزایش هزینه‌های مالی و اجرائی برای سازمان‌های بیمه‌گر و دستگاه‌های اجرائی- قضائی، تبعیض بین بخش‌های مختلف در دریافت مزایا، لحاظ‌نکردن شدت مشاغل سخت و زیان‌آور در اعطای سنوات ارفاقی و موکول‌شدن احراز مشاغل سخت و زیان‌آور به پایان اشتغال فرد شود. در ادامه این گزارش آمده است که به صورت میانگین سنوات ارفاقی جهت بازنشستگی مشاغل سخت و زیان‌آور در سازمان تأمین اجتماعی برابر با هشت سال است.

طبق برآوردهای صورت‌گرفته هزینه ایجادشده بابت هر فرد بازنشسته مشاغل سخت و زیان‌آور در سال 1403 برابر با 1.7 میلیارد تومان است که از محل کاهش میزان حق بیمه پرداختی به صندوق و افزایش سنوات بهره‌مندی از مستمری بازنشستگی ایجاد می‌شود.

در این پژوهش به تعریف مشاغل سخت و زیان‌آور هم اشاره شده و توضیح داده شده است مشاغلی هستند که فرد را در مواجهه با یک یا چند عامل مخرب سلامتی به صورت بلندمدت قرار می‌دهند و اثرات جبران‌ناپذیری بر سلامتی آنها می‌گذارند.

حوادث و بیماری‌های ناشی از کار به ویژه در کشورهای در حال توسعه، در جایی که تعداد زیادی از کارگران در فعالیت‌های اولیه تولید و استخراج متمرکز شده‌اند، خسارت‌های سنگینی وارد می‌کند. اغلب اتفاق می‌افتد که این کشورها، فاقد ظرفیت‌های فنی و اقتصادی کافی برای ارائه سیستم‌های مؤثر بهداشت و سلامت ملی، به ویژه مکانیسم‌های نظارتی و اجرائی هستند.

مطابق ادبیات این حوزه، در مشاغل سخت و زیان‌آور به سبب کار پرخطر یا سخت، نرخ مرگ‌ومیر افزایش یافته و امید به زندگی کاهش پیدا می‌کند، در نتیجه احتمال کاهش زمان بهره‌مندی از مزایای بازنشستگی افزایش می‌یابد. از این رو نیروی کار فعال در این حوزه واجد شرایط دسترسی زودهنگام به مزایای بازنشستگی نسبت به سایر افراد در طرح بازنشستگی آن کشور می‌شود. به بیان دیگر کار سخت به معنای کار دشوار یا طاقت‌فرساست که به تلاش و انرژی جسمی یا ذهنی بالایی نیاز دارد. طبقه‌بندی یک فعالیت خاص به عنوان سخت و زیان‌آور مستلزم مقایسه بین فعالیت سخت و فعالیت‌هایی است که دارای شدت تلاش و انرژی استاندارد است. معیارهای عینی برای اندازه‌گیری انرژی صرف‌شده در حین کار وجود دارد، مانند کالری مصرف‌شده در هر ساعت کار، درحالی که کار پشت میز 92 کیلو کالری در ساعت مصرف می‌کند، کار روی خط مونتاژ خودرو 176، باغبانی 323، استخراج زغال‌سنگ 425 و بارگیری کامیون 435 کیلوکالری مصرف می‌کند.

در ایران نیز گروهی از مشاغل به عنوان مشاغل سخت و زیان‌آور شناخته می‌شوند، در تعریف قانونی این مشاغل بیان می‌شود: کارهای سخت و زیان‌آور، کارهایی است که در آنها عوامل فیزیکی، شیمیایی، مکانیکی، بیولوژیکی محیط کار غیراستاندارد بوده و در اثر اشتغال بیمه‌شده تنشی به مراتب بالاتر از ظرفیت‌های طبیعی، جسمی و روانی در وی ایجاد می‌شود که نتیجه آن بیماری شغلی و عوارض ناشی از آن است.

اکثر کشورها به کارگرانی که در مشاغل سخت یا پرخطر کار می‌کنند، مزایای بازنشستگی ویژه‌ای به جهت جبران سختی کار یا حفاظت از کارگران در برابر مخاطرات ارائه می‌کنند. در اتحادیه اروپا، بیش از دوسوم کشورها، دارای طرح‌های ویژه بازنشستگی برای کارگران مشاغل سخت یا خطرناک هستند.

اصلاحات سالیان گذشته یک سیستم تکامل‌یافته را معرفی کرد که مزایای ویژه‌ای را برای کارگران مشاغل سخت و زیان‌آور در ایتالیا، فرانسه و فنلاند فراهم می‌کند. در برزیل، جمهوری خلق چین و فدراسیون روسیه، هنجاری اخلاقی وجود دارد که باعث می‌شود این دسته از کارگران زودتر بازنشسته شوند و در واقع توجه به وظیفه اجتماعی باعث می‌شود این قانون اصلاح‌نشده باقی بماند.

سیاست کشورهای توسعه‌یافته در قبال بازنشستگان

اکثر کشورهایی که نظام تأمین اجتماعی به‌خوبی تثبیت‌شده دارند، رفتار متفاوت و مطلوب‌تری را با کارگران در مشاغل سخت یا خطرناک ارائه می‌کنند. در برزیل به کارگرانی که در معرض خطرات سنگین هستند، اجازه می‌دهند تا 15 سال زودتر از حداقل سن بازنشستگی، در روسیه تا 10 سال زودتر و در چین، فرانسه و ایتالیا تا پنج سال زودتر بازنشسته شوند.

در مقابل، بسیاری از کشورها ازجمله استرالیا، ژاپن، سوئیس و ایالات متحده آمریکا شرایط خاصی برای این کارگران ندارند.

تعداد کمی از کشورها، تعریف قانونی از کار سخت یا خطرناک دارند. در قانون کار فرانسه مشاغلی که در آنها نیروی کار در معرض یک یا چند عامل خطر حرفه‌ای قرار دارد یا محیط فیزیکی تهاجمی یا الگوهای بهداشتی خاصی که اثر برگشت‌ناپذیر بر سلامتی دارند را به عنوان مشاغل سخت و خطرناک معرفی می‌کنند. کشورهایی که تعریف مشخصی دارند، فهرستی از شرایط محیطی ارائه می‌دهند تا کارگرانی که می‌توانند اثبات کنند در معرض آن عوامل قرار گرفته‌اند، مدعی مزایای ترجیحی شوند. برای مثال، در چین، این شرایط شامل کار زیرزمینی، ارتفاع زیاد، درجه حرارت بالا، فعالیت شدید یا هر کار دیگری است که برای سلامتی یا بدن مضر است. سایر عوامل معمول شامل کار زیر آب، جابه‌جایی برخی مواد شیمیایی یا نزدیکی به عناصر هسته‌ای است.

با این حال، اکثر کشورها کار سخت و خطرناک را برای دسته‌های گسترده‌ای از کارگران از طریق فهرست‌هایی از مشاغل یا حرفه‌هایی که سخت یا مضر تلقی می‌شوند، ارائه می‌کنند. برای نمونه می‌توان به کارهای انجام‌شده توسط معدن‌چیان، فلزکاران، کارکنان هواپیما و خلبانان، دریانوردان، کارگران خط مونتاژ، رانندگان وسایل نقلیه سنگین و گاوبازان اشاره کرد.

کشورهای دیگر فقط چند شغل را به عنوان مشاغل سخت یا خطرناک به رسمیت می‌شناسند و کارگران در آن رشته‌ها را به عنوان مستحق برخی مزایای حمایت اجتماعی که متناسب با آنهاست، تعریف می‌کنند. برای مثال، آلمان و نروژ فقط به معدن‌چیان و دریانوردان بازنشستگی پیش از موعد اعطا می‌کنند. هنگامی که این مشاغل به رسمیت شناخته شود، کارگرانی که در فعالیت‌های سخت یا خطرناک کار می‌کنند، حق دارند از مقررات ویژه‌ای برخوردار شوند که خروج زودهنگام از بازار کار را تسهیل می‌کند. در فرانسه، یک سیستم کامل از مقررات خاص در سال 2014 (با تغییرات اساسی در سال 2018) اتخاذ شد که فهرستی از انتخاب‌ها را برای کارگران کارهای سخت و زیان‌آور فراهم می‌کند. هر کاری را که شامل شیفت شب، کارهای تکراری، کار در اتاقک فوق‌باریک یا در معرض دماهای شدید و سروصدا باشد، مضر می‌داند. این کارگران در طول سال‌ها امتیازهایی را جمع می‌کنند که بعدا می‌توانند از آنها برای این موارد استفاده کنند؛ یک، برای بازنشستگی پیش از موعد، دو، تغییر از کار تمام‌وقت به نیمه‌وقت بدون کاهش دستمزد سه، تأمین مالی برنامه‌های آموزشی  برای تبدیل مجدد به حرفه دیگر.

اصلاحات اخیر در فرانسه به صراحت با هدف جلوگیری از گسترش مشاغل سخت و پرخطر انجام شد. این سیستم به کارگرانی که در معرض عوامل خطر محسوسی در یک شرکت هستند - و نه کل حرفه‌ها یا مشاغل- حق مزایای خاص را می‌دهد. این وظیفه را به کارفرما تکلیف می‌کند که اعلامیه‌ای از خطراتی که هریک از کارکنان در معرض آن هستند، صادر کند و برای هریک از آنها یک حساب پیشگیری شخصی ایجاد کند. از آنجا که برخی از هزینه‌های این مزایا توسط شرکت‌هایی که کارگران را در معرض خطر قرار می‌دهند پرداخت می‌شود، برای رسیدن به هدف مناسب است. طرح‌های مستمری ویژه از کارگران مشاغل خطرناک با اجازه خروج زودهنگام از مشاغل خطرناک محافظت می‌کند، بنابراین از خطر اینکه کارگر ممکن است سال‌های بیشتری از امید به زندگی خود را از دست بدهد درصورتی که تا سن بازنشستگی قانونی در شغل باقی بماند، محافظت می‌کند. با اجازه‌دادن به کارگر برای بازنشستگی زودتر، او از کارکردن برای سال‌های بیشتر در شغل مضر در امان می‌ماند و از آسیب بیشتر به سلامتی وی جلوگیری می‌کند. برای مثال، به جای بازنشستگی در حداقل سن بازنشستگی 65 سال، پس از 35 سال کار خطرناک، کارگر اجازه بازنشستگی در 60 سالگی را پس از 30 سال کار خطرناک داشته باشد و پنج سال دیگر در آن شغل کار نکند، درنتیجه کمتر در معرض خطر آسیب‌دیدن قرار می‌گیرد.

در کشورهای عضو اتحادیه اروپا، با وجود فهرست‌های به ظاهر طولانی مشاغل سخت و زیان‌آور، بخش محدودی از نیروی کار در این کشورها را شاغلان سخت و زیان‌آور تشکیل می‌دهند. به طوری که گزارش‌ها، سهم شاغلان در مشاغل سخت و زیان‌آور را از حدود کمتر از یک درصد تا چهار درصد از کل نیروی کار در کشورهای اروپایی تخمین می‌زنند.

رهنمون‌های ارائه‌شده توسط کمیسیون اروپا نیز در سال 2012 حاکی از به‌کارگیری راه‌های جایگزین در مقابل بازنشستگی پیش از موعد برای مشاغل سخت و زیان‌آور است. از این موارد می‌توان به اتخاذ سیاست‌های منعطف بازار نیروی کار، ایجاد بسترهای لازم برای جابه‌جایی شغلی، وضع قوانین سختگیرانه برای شروط احراز بازنشستگی پیش از موعد مانند افزایش سن مقرر یا در گامی فراتر برچیدن طرح‌های بازنشستگی پیش از موعد اشاره کرد.