اینترنت ایران همچنان پراختلال، محدود و کند است

انجمن تجارت الکترونیک گزارش سوم خود از وضعیت اینترنت در ایران را منتشر کرد. طبق داده‌های این گزارش وضعیت کیفیت اینترنت آزاد  در ایـران نسبت به گزارش قبلی در زمستان۱۴۰۲، تفاوت چشم‌گیری نداشته است؛  هم‌چنان باید اینترنت کشور را با سه گزاره‌ی پر اختلال، محدود و کند توصیف کرد. در واقع ایران در شاخص‌های کلی کیفیت اینترنت جزو پایین‌ترین رتبه‌ها در رده‌بندی‌های جهانی قرار دارد؛ وضعیتی که بنا به گفته‌ی بسیاری از متخصصان و سیاست‌ پژوه‌های حوزه‌ی اینترنت، نتیجه‌ی سیاست‌گذاری‌های محدودیت‌ساز داخلی و تحریم‌کننده‌ی یک‌جانبه‌ی بین‌المللی است.

به گزارش «فن‌زی»، انجمن تجارت الکترونیک در این گزارش ابتدا وضعیت اینترنت ایران در شاخص‌ محدودیت را مورد بررسی قرار داده است. طبق داده‌های این بخش از گزارش  ایران و چین وضعیت مشابهی در رده‌بندی‌های محدودترین کشورهای دنیا (پایین‌ترین رتبه‌ها در بین ۱۰۰ کشور) دارند، اما در شاخص‌های مرتبط با سرعت و اختلال، چین (رتبه‌ی ۶۱ از ۱۰۰ در گزارش کلادفلر و ۸۷ از ۱۰۰ در گزارش CrUX) در کل وضعیتی بهتر از ایران (۹۷ و ۹۰ از ۱۰۰) دارد.

این وضعیت را باید در کنار اقتصاد بزرگ (+۴۶ برابر ایران) و جمعیت میلیاردی چین (+۱۶ برابر ایران) قرار داد که عملا باعث می‌شود خود‌بسندگی اقتصادی این کشور با ایران قابل مقایسه نباشد. وضعیت زمانی دردناک می‌شود که رتبه‌ی کیفیت اینترنت ایران را در سطح بین‌المللی و در کنار دیگر کشورها بسنجیم. در این رده‌بندی‌ها، ایران جایی میان کشورهای توسعه‌نیافته‌ قرار دارد و این درحالی است که از نظر شاخص‌های اقتصادی توسعه، ایران از نظر GDP وضعیت مطلوبی نزدیک به کشورهای نوظهور جهانی (Economically Emerging) دارد.

همه‌ی این‌ها در حالی‌ست که کاربران ایرانی برای استفاده از اینترنت، بیش از همیشه از فیلترشکن استفاده می‌کنند؛ این ادعا براساس آخرین گزارش ایسپاست که نشان می‌دهد ۸۳.۶ درصد از کاربران اینترنتی از فیلترشکن استفاده می‌کنند. در گزارش مشابهی «دیتاک» نشان می‌دهد که پس از کاهش مقطعی استفاده از اینستاگرام در شهریور ‍۱۴۰۱، تا اسفند ۱۴۰۲، بیش از ۹۰ درصد کاربران به این شبکه‌ی اجتماعی بازگشتند.

با این  وضعیت به طور خلاصه می‌توان دو بُعد از آسیب کلی به اینترنت کشور را پررنگ کرد:

•             تحریم‌های فناوری گسترده، پرهزینه و به‌شدت علیه مردم ایران است و در عمل استفاده از سامانه‌های «تحریم‌شکن» راهکارهای موثری نیستند.

•             مسدود کردن فیلترشکن‌ها نه تنها از نظر فنی ممکن نیست و موجب تغییر رفتار مردم نمی‌شود، بلکه باعث ایجاد کندی  گسترده و تحمیل هزینه‌های سنگین و جبران‌ناپذیر به کشور می‌شود. راهکار آن اصلاح سیاست‌ها، کاهش تقاضاو نزدیک‌تر کردن آمار مصرف فیلترشکن‌ به میانگین جهانی است.

در میان بدترین کشورها در دسترسی آزاد به اینترنت

در این گزارش در سه شاخص اختلال، محدودیت و سرعت دسترسی آزاد به اینترنت، آخرین اطلاعات پایگاه‌های داده OONI و گوگل CrUX را بررسی و برای اطمینان اطلاعات با سایر پایگاه‌ها از جمله رادار کلادفلر مقایسه شده است. برخلاف گزارش دوم، در این گزارش تعداد کشورهای بررسی شده از ۵۰ به ۱۰۰ کشورِ با بالاترین تولید ناخالص‌ ملی افزایش داده شده  و با تحلیل و مقایسه کشورها در پایگاه‌ داده گوگل CrUX به داده‌های بسیار مطمئن‌تری در رابطه با کندی،  احتمالی و سرعت دست پیدا شده است. در این گزارش آمده که در بخش محدودیت اما رتبه ۲۵ کشور را به‌دلیل فقدان جامعه‌ی آماری کافی، حذف و امتیاز آن‌ها در بخش سرعت و اختلال تعمیم داده شده است.

درنهایت، ایران پس از ترکمنستان، کنگو، سودان و کوبا در جایگاه پنجمین کشور در دسترسی آزاد به اینترنت قرار دارد و اگر کشورهای بدون اطلاعات کافی در رابطه با محدودیت را حذف کنیم، اینترنت ایران در صدر کشورهای دارای محدودیت در دسترسی آزاد به اینترنت قرار می‌گیرد. 

 

 در ۶۷ کشور اول، میانگین ارتباطات بالای ۹۰ درصد با کیفیت 4g Density برقرار شده است و برای نمونه، در کشور مالزی این عدد برابر با ۹۵ درصد است. 

می‌توان با یک مثال موضوع را شفاف‌تر بیان کرد. میانگین کیفیت بارگذاری Apple Music و Youtube در ترکیه به ترتیب ۹۴ و ۹۷ درصد و در ایران ۵۵ و ۵۷ درصد بوده است، حتی اگر بخواهیم Apple Music را با وب‌سایت‌ مشابه آن در ایران «بیپ‌تیون» و Youtube را با وب‌سایت مشابه آن یعنی «آپارات» مقایسه کنیم، می‌بینیم که به ترتیب ۷۱ و ۷۷ درصد از کاربران با کیفیت 4g Density توانسته‌اند این وب‌سایت‌ها را مشاهده کنند. هرچند، به لحاظ فنی وجود این امکان که بخش اندکی از این تفاوت معنی‌دار می‌تواند ناشی از اختلاف کیفیت زیرساخت فنی آپارات و Youtube (در سطح Client) باشد، منتفی نیست.  

 

حملات گسترده DDoS و قطع لینک‌ها

براساس این گزارش مهم‌ترین اختلالات مقطعی در ۶ ماه گذشته مربوط به حمله‌های گسترده‌ی DDoS به شبکه‌ی اپراتورها و دیتاسنترهای کشور و در نتیجه‌ی آن قطع لینک‌ها، اشباع ارتباطات و Iran-Access شدن است. در نتیجه دسترسی به  برخی از  وب‌سایت‌های داخلی  از برای کاربران خارج از کشور با قطعی مواجه شده است.

گزارش‌ها نشان می‌دهد در مقاطع کوتاه بین ۵ تا ۱۰ دقیقه‌ای، لینک‌های ارتباطی در برخی از اپراتورها قطع و در نتیجه‌ی آن ارتباط کاربران با اینترنت دچار اختلال شده است. 

گزارش‌های غیررسمی نشان می‌دهد حملات DDoS در فروردین و اردیبهشت ۱۴۰۳، ده‌ها برابر حملات مشابه در سال‌های گذشته بوده است، طبق گزارش‌های شرکت ارتباطات زیرساخت در دوره‌ی سه‌ساله ظرفیت مقابله با حملات DDoS از 200Gb/s (که به شکل انحصاری از شرکت «تاتا» خریداری می‌شد) با رشد چند برابری به 1800Gb/s شامل 800Gb/s خدمات Scrubbing از اپراتورهای خارجی بالادستی و 1000Gb/s از سامانه‌های بومی رسیده است. تعداد حملات DDOS از شهریور 1401 مطابق با نمودار زیر ( عکس نمودار قرمز)به شدت افزایش یافته و قطعا مدیریت و مقابله فعالانه با این حجم گسترده  از حملات نیاز به منابع مالی گسترده و حمایت و راهبری متمرکز و مطمئن دارد. تمهیدات وزارت ارتباطات برای مقابله با این حملات و افزایش ظرفیت مقابله با حملات DDOS از 200Gb/s به 1800Gb/s و رشد 9 برابری ظرفیت این سرویس، باعث شد اثرات این حملات بر کیفیت تجربه کاربران نهایی به حداقل برسد.

زمانی که برای اقدامی برای بهبود یا رفع مشکلاتی مانند انحصار در لایه‌ی اپراتور بالادستی، ناتوانی فنی در بیش‌تر اپراتورهای میانی و محدودیت در تونل‌های GRE و IPIP برای استفاده‌ی بخش خصوصی انجام شود.

همان‌طور که در گزارش اول کیفیت اینترنت مطرح شد، پروتکل HTTP3 یک پروتکل مدرن و کاربردی برای افزایش سرعت و بهبود تجربه‌‌ی کاربری کاربران است. با پیگیری‌های انجمن تجارت الکترونیک خوش‌بختانه این پروتکل از انسداد خارج شد و طبق گزارش radar.cloudflare.com حدود ۳۰ درصد ترافیک کاربران ایرانی به این پروتکل منتقل شد. اما متاسفانه بررسی‌های ما نشان می‌دهد احتمالا به‌دلیل سیاست‌های حاکمیتی این پروتکل برخلاف ذات خود عمل کرده است و در ایران بسیار کند‌تر از نسخه‌های قدیمی خود عمل می‌کند.

وضعیت وخیم فیلترینگ

در این گزارش برای سنجش دقیق‌تر وضعیت فیلترینگ از دی ۱۴۰۲ تا ابتدای خرداد ۱۴۰۳، ۳۰۰ دامنه‌‌ی اینترنتی ( انتخاب‌شده براساس SimilarWeb ) را از پایگاه داده‌ی ooni.com بررسی شده است. طبق این بررسی مشخص شد که اینترنت ایران در دی ۱۴۰۲، به‌طور میانگین ۱۳۷ دامنه‌ی دارای محدودیت (بالای ۵۰ درصد اختلال) داشته است. از این نظر تغییر معناداری نسبت به مدت مشابه سال گذشته در اینترنت کشور رخ نداده است.

همچنین در بررسی ۵۰۰۰ وب‌سایت پربازدید کاربران ایرانی در CrUX مشخص شد که حداقل ۷۳۰ وب‌سایت‌ به‌طور مستقیم فیلتر شده‌ و دامنه اصلی آن‌ها به آی‌پی‌های فیلترینگ Resolve می‌شود. بسیاری از وب‌سایت‌ها که از از طریق فیلتر شدن آی‌پی، زیردامنه‌ها، CDNها و… مسدود شده‌اند را نیز باید به این فهرست اضافه کرد.

شبکه‌های اجتماعی هم‌چنان در محدودیت کامل

شبکه‌های اجتماعی توییتر، اینستاگرام، تلگرام، واتس‌اپ، فیس‌بوک، یوتیوب، توییچ و پینترست در ایران فیلتر است و از این نظر ایران همراه چین و ترکمنستان در صدر کشورهای با محدودیت حداکثری در شبکه‌های اجتماعی قرار دارد. 

 

بزرگ‌ترین نگرانی مردم، کندی اینترنت

کندی و محدودیت دسترسی آزاد به اینترنت در ایران از معدود گزاره‌های نگران‌کننده‌ای است که مردم و مسوولان در اصل وجود آن اتفاق نظر دارند. طبق بررسی‌های گزارش «اینترنت در ایران» و به نقل از نظرسنجی انجام شده‌ی ایسپا در اسفند ۱۴۰۲، بیش از  ۴۶ درصد از مردم ایران کندی اینترنت را یکی از نگرانی‌‌های خود در حوزه‌ی اینترنت می‌دانستند تا جایی که در آخرین مناظره کاندیداهای ریاست جمهوری نیز بر اساس آمار رسمی منتشرشده توسط صدا و سیما این موضوع در زمره ۱۰ اولویت مهم از نظر مردم (با حدود ۷ درصد فراوانی) پس از دغدغه‌های رفاهی-معیشتی و سیاست خارجی قرار گرفت.  

انجمن تجارت الکترونیک در گزارش خود اعلام کرده که  بهترین و موثر‌ترین اقدام وزارت ارتباطات در سه سال گذشته، حتما توسعه فیبرنوری در کشور است. پروژه‌ای عظیم، پرهزینه و طولانی‌مدت که با پایان کار دولت سیزدهم، هم‌چنان در اولویت توسعه قرار دارد.

گزارش‌های رسمی دولت در پایگاه Iran FTTX نشان می‌دهد، پوشش خانوار از ۷.۵ میلیون نفر عبور کرده که با رشد چشم‌گیری همراه بوده است، اما از سوی دیگر تعداد مشترکان هنوز کم‌تر از ۵۵۰ هزار مشترک است و در نتیجه هنوز نمی‌توان نتایج گسترش فیبر نوری در کشور را در کیفیت اینترنت مشاهده کرد.

منتقدان، توسعه فیبر نوری را با توجه به ضعف سایر بخش‌های کشور تنها به معنای افزایش سرعت شبکه و نه افزایش سرعت اینترنت قلمداد می‌کنند، اما باید پذیرفت که توسعه‌ی شبکه Access ممکن است به‌تنهایی باعث افزایش سرعت اینترنت نشود، اما یک زیرساخت حیاتی و الزامی برای توسعه اینترنت کشور، کاری زمان‌بر و بسیار پرهزینه است. انجمن تجارت الکترونیک همواره از سرمایه‌گذاری در این بخش استقبال کرده است.

اگر بار دیگر به گزارش CrUX رجوع کنیم، خواهیم دید که حتی در ارتباطات داخلی و بارگذاری وب‌سایت‌های میزبانی شده در داخل کشور هم با رقبای منطقه‌ای و بین‌المللی فاصله‌ی چشم‌گیری داریم. اگرچه ۱۰۰درصد اشکال در کیفیت پایین بارگذاری این وب‌سایت‌ها را نمی‌توان به‌دلیل ضعف در شبکه Access دانست، اما قطعا این فاکتور مهم‌ترین عامل در این بخش خواهد بود. گزارش و بررسی‌های انجمن تجارت الکترونیک نشان می‌دهد وضعیت فعلی شبکه Access بسیار نامناسب است، در یک نمونه‌ی آماری ۴ روزه از ۱۳ تا ۱۶ خرداد ۱۴۰۳، ارتباط اپراتورهای ثابت در تهران، مشهد، شیراز، اصفهان و تبریز را بررسی و تحلیل کردیم. متغیر Retransmission که به معنای از دست رفتن اطلاعات و بازارسال یک پکت در شبکه TCP است، در بیش‌تر اپراتورها، بیش از استاندارد (بالاتر از ۰.۵ درصد) و در ساعت پیک به بیش از ۵ درصد افزایش پیدا می‌کند.

برای نمونه در شرکت مخابرات در ساعت‌های اوج مصرف این میزان به بیش از ۲.۵ درصد افزایش و در زمان‌های دیگر به نزدیک ۱.۵ درصد کاهش می‌یابد.

درخواست از کاندیداها و ریاست جمهوری آینده‌ی کشور

در بخشی از این گزارش از دوکاندیدای انتخابات دور دوم ریاست جمهوری درخواست‌هایی برای رفع مشکل اینترنت مطرح شده است. این درخواست‌ها شامل موارد زیر است:

-   تلاش فعالانه برای اصلاح ساختار فیلترینگ و کاهش محدودیت‌های اینترنت  تلاش فعالانه

-   تلاش و گزارش شفاف به مردم برای رفع فیلتر سایت‌های کاربردی و شبکه‌های اجتماعی پر مخاطب

-  شفافیت آرای ۶ نماینده‌ی دولت در کمیسیون تعیین مصادیق مجرمانه

- تلاش برای اصلاح قوانین فیلترینگ شامل: متوقف کردن فیلترینگ هوشمند، ممنوعیت مسدودیت براساس IP یا یک سرویس‌دهنده به‌شکل سراسری، ممنوعیت فیلترینگ سایت‌های ایرانی دارای مجوز، یکسان‌سازی قوانین میزبانی داخل و خارج از کشور و…

- رفع فوری اختلالات ایجاد شده از سوی سیستم‌های فیلترینگ با نظارت نمایندگان بخش خصوصی

- رفع انحصار شرکت ارتباطات زیرساخت و توسعه پرسرعت اینترنت  اقدام مستقیم

- افزایش سرعت و پهنای‌ باند بین‌الملل

- ادامه و تسریع طرح فیبر نوری در شهرهای پرجمعیت و توسعه‌ی 5G

- گزارش شفاف و برخط شاخص‌های اینترنت به تفکیک اپراتور، استان، محتوای داخل/خارج و…

- 3تقویت دیپلماسی بین‌المللی و تلاش برای رفع تحریم‌های بین‌المللی فناوری اقدام مستقیم

همچنین درخواست‌هایی هم از مجلس مطرح شده از جمله شفافیت انتخاب دو نماینده مجلس و آرای آنان در کمیسیون تعیین مصادیق مجرمانه ، تلاش فعالانه برای اصلاح ساختار فیلترینگ با تصویب قوانین تسهیل‌کننده و بازنگری در سیاست‌های محدودکننده پیشین شامل:بازنگری فوری شورای‌عالی فضای مجازی در موارد محدودیت‌های اعمال‌شده بر پلتفرم‌های خارجی با محوریت رأی‌گیری مجدد درباره تداوم، تمرکز و انحصار تصمیم‌گیری، متوقف کردن فیلترینگ هوشمند، ممنوعیت مسدودیت براساس IP یا یک سرویس‌دهنده به‌شکل سراسری، ممنوعیت فیلترینگ سایت‌های ایرانی دارای مجوز، یکسان‌سازی قوانین میزبانی داخل و خارج از کشور، تمرکز تصمیم‌گیری، شفافیت و پاسخ‌گویی نهاد‌های مسوول برابر سیاست‌های فیلترینگ و اعمال آن، اصلاح قوانین محدودیت‌زا و…، نظارت‌بر عملکرد دستگاه‌های مرتبط با کیفیت اینترنت، درخواست گزارش عملکرد از شوراها، کارگروه‌ها و نهادهای مرتبط با کیفیت اینترنت در حضور نمایندگان بخش خصوصی و انتشار گزارش‌های شش‌ماهه‌ از اقدام‌های انجام شده در راستای بهبود کیفیت اینترنت و نقاط ضعف موجود.