![]()
علیرضا نظری اسفنگر
۱۴ می ۲۰۲۳ در تاریخ سیاسی ترکیه بی‌گمان یکی از روزهای مهم و سرنوشت‌ساز است و در آن حدود ۶۴ میلیون شهروند واجد شرایط رأی که سه میلیون نفر از آنان خارج از خاک ترکیه به سر می‌برند و ۵ میلیون و ۲۰۰ هزار جوانِ رأی اولی، از میان رجب طیب اردوغان، کمال قلیچدرا اوغلو و سینان اوغان، سیزدهمین رئیس‌جمهور ترکیه را برای دوره‌ای پنج‌ساله انتخاب و راهی کاخ چانکایا خواهند کرد.
شور انتخابات
مردم ترکیه، غالبا علاقه فراوانی به مسائل سیاسی و حزبی دارند و با توجه به تعدد احزاب، شاید فقط بخش قلیلی از مردم، گرایش حزبی نداشته باشند. این مسئله یکی از اصلی‌ترین دلایل مشارکت گسترده آن‌ها در انتخابات است. در ایام تبلیغات پرچم‌های رنگارنگ احزاب و ائتلاف‌ها ظاهر و غایب می‌شوند و کمپ‌های تبلیغاتی مملو از جوانان تحول‌خواه پرشور با رقص و آواز و موسیقی‌های مهیج است. در تاریخ ۱۰۰ ساله جمهوری ترکیه، تنها دو بار میزان مشارکت مردم ترکیه از ۷۰ درصد پایین آمده و روی عدد ۶۴ درصد ایستاده است. همچنین میزان مشارکت در انتخابات سال ۲۰۱۸ میلادی، ۸۶ درصد بود. در برخی از دوره‌های انتخابات به‌عنوان‌مثال در سالیان ۱۹۸۳ و ۱۹۸۷ میلادی، میزان مشارکت مردم در انتخابات، حتی به عدد ۹۴ درصد رسیده است. بر اساس قانون، دولت ترکیه حق دارد از شهروندانی که رأی نمی‌دهند، جریمه نقدی دریافت کند.
جایگاه رئیس‌جمهور
ترکیه از زمان اعلام جمهوریت تاکنون درمجموع 11 رئیس‌جمهور و 3 کفیل رئیس‌جمهور را به خود دیده است که هیچ‌کدام توسط رأی مستقیم مردم انتخاب نشدند، بلکه یا با رأی مجلس یا به‌وسیله کودتا روی کارآمدند. بر اساس قوانین ریاست جمهوری در ترکیه همواره جایگاهی غیرسیاسی و تشریفاتی بوده است.
یکی از عوامل تعیین‌کننده انتخاب رئیس‌جمهور در مجلس ترکیه در دهه‌های 70 و 80 توصیه و پیشنهاد نیروهای مسلح بود. رئیس‌جمهور نیز با کسب اکثریت رأی مجلس انتخاب می‌شد اما روی کار آمدن عدالت و توسعه در 2002 و سابقه تلخ انتخاب رئیس‌جمهور در آن دوره باعث شد تا عبدالله گل بعد از برگزاری رفراندوم 2007 به‌عنوان رئیس‌جمهور انتخاب شود و بعد از اصلاحاتی که در قانون اساسی شد، مقرر شد بعد از وی انتخاب رئیس‌جمهور با رأی مستقیم مردم و کسب اکثریت آراء باشد. در سال 2007 اصلاحاتی در اصول 101 و 102 قانون اساسی صورت گرفت و به‌موجب آن دوره ریاست جمهوری از 7 سال به 5 سال کاهش یافت و مصوب شد انتخاب رئیس‌جمهور با رأی مستقیم مردم باشد.
در حال حاضر و بنا به اصل 104 قانون اساسی رئیس‌جمهور آن در رأس همه امور است و وظایف عمده‌ای دارد؛ امضاء قوانین و یا رد قوانین مجلس و سایر قوانین، تجدید انتخابات مجلس، پیشنهاد تغییر قانون اساسی، ریاست بر هیئت دولت و شورای امنیت ملی، عزل و نصب وزیران و نخست‌وزیر، فرماندهی کل نیروهای مسلح تعیین، اعضای دادگاه قانون اساسی، انتخاب یک‌چهارم دیوان محاسبات، تعیین دادستان کل ترکیه.
احزاب و ائتلاف‌ها
در انتخابات همزمان ریاست جمهوری و پارلمانی ۲۶ حزب، اتحاد عدالت، حزب عدالت و توسعه، حزب میهن، حزب ترکیه مستقل، حزب عدالت، حزب اتحاد بزرگ، حزب ترکیه بزرگ، حزب جمهوری‌خواه خلق، حزب جوان، حزب اتحاد قدرت، حزب حقوق و آزادی‌ها، حزب آزادی خلق، حزب خوب، حزب مملکت، حزب ملت، حزب حرکت ملی، حزب راه ملی، حزب چپ، حزب کارگر ترکیه، جنبش کمونیست، حزب کمونیست ترکیه، حزب وطن، حزب رفاه نو، حزب نوآوری، حزب سبز و چپ آینده، حزب ظفر حضور خواهند داشت. به‌بیان‌دیگر ۱۳ حزب به‌صورت مستقل و ۱۳ حزب نیز تحت ائتلاف‌های مختلف رقابت می‌کنند. رجب طیب اردوغان از ائتلاف جمهور، کمال قلیچدار اوغلو از ائتلاف ملت، محرم اینجه از حزب مملکت و سینان اوغان از ائتلاف آتا و زحمت و آزادی نامزدهاى انتخابات ریاست جمهورى هستند. دو ائتلاف بزرگ علیه حزب حاکم تشکیل‌شده است؛ ائتلاف ملت که از ۶ حزب شکل‌گرفته و ائتلاف کردی و چپ‌گرای کار و آزادی که در هدف با ائتلاف ملت موازی هستند و پیش‌بینی می‌شود مشارکت در این انتخابات بسیار بالا و چشمگیر باشد و ازآنجاکه این انتخابات بسیار حساس است تعجبی نخواهد داشت که تمام حزب‌های مخالف در یک توافق جمعی توان خود را برای پیروزی بر رجب طیب اردوغان به‌کارگیرند.
ریشه ائتلاف ملت به انتخابات شهرداری‌ها بازمی‌گردد که در انتخابات ۲۰۱۹ مهم‌ترین پیروزی بود که حزب جمهوری‌خواه خلق توانست در مقابل حزب عدالت و توسعه به دست آورد.
در مانیفست ائتلاف ملت دو نکته مهم وجود دارد؛ یکی تقسیم قدرت که اعضای ائتلاف بر سر آن به یک جمع‌بندی رسیده و تصمیم گرفته‌اند که بعد از پیروزی، رهبران پنج حزب جزو معاونان قلیچدار اوغلو باشند و دوم این‌که این ائتلاف متعهد شده در صورت پیروزی به سیستم ریاستی که اردوغان از سال ۲۰۱۷ روی کار آورده پایان دهند و همچنین قوانینی مانند حق وتوی ریاست جمهوری جایگزین قوانین پیشین شود.
طیف محافظه‌کار
طیف‌های محافظه‌کار بزرگ‌ترین بخش اجتماعی طبقات مختلف مردم ترکیه را تشکیل می‌دهد و هر یک از احزاب سیاسی در انتخابات ریاست جمهوری و پارلمانی که بتواند آن‌ها را جذب کند، به برتری بزرگی دست خواهد یافت. درصد طیف محافظه‌کار در ترکیه حدود ۴۵ درصد تخمین زده می‌شود و دولت ترکیه و جناح مخالفان آن در تلاش هستند که به این طیف وعده‌هایی بدهند تا نتیجه انتخابات را با قاطعیت به نفع خود تمام کنند. طیف محافظه‌کار در ترکیه به معنای جریان اسلامی دینی و ملی است و اگر طیف محافظه‌کار و متدین کردهای ترکیه را به‌حساب آورده شوند، این درصد بیشتر خواهد شد، اما بیشتر رأی‌دهندگان کرد ترکیه به احزاب کردی در ترکیه رأی می‌دهند. اردوغان در دوره‌های قبلی انتخابات ترکیه توانسته بود، آرای کمی از آن‌ها را به دست آورد. طیف محافظه‌کار اسلامی تقریبا ۳۵ درصد از شهروندان ترکیه در کنار طیف قومی محافظه‌کار روی‌هم تقریبا ۴۵ درصد جامعه را شامل می‌شوند. احزاب و ائتلاف‌های سیاسی به دنبال جذب طیف‌های محافظه‌کار هستند.
در ۱۰ سال گذشته، بخش اعظم افکار عمومی ترکیه به سمت محافظه‌کاری یا راست‌گرایی گرایش پیداکرده و این روند در طول سال‌های گذشته نسبت به سایر گرایش‌ها تقویت‌شده است. در درون گرایش محافظه‌کاری و راست‌گرای درجات متفاوتی وجود دارد. سیاست خارجی ازجمله مباحث خارج از مبارزات انتخاباتی بلوک اپوزیسیون است، زیرا بر مسائل داخلی و برقراری مجدد سیستم سیاسی پارلمانی تمرکز دارد. پروژه‌های صنایع دفاعی، توسعه تجارت، به چالش کشیدن غرب، اتحاد جهان اسلام و نزدیک شدن به خاورمیانه از برجسته‌ترین خواسته‌های دیگر طیف محافظه‌کار است. رجب طیب اردوغان روی حمایت طیف محافظه‌کار که وی و حزب عدالت و توسعه را سال‌ها پیش به قدرت رساندند، حساب بازکرده است؛ طیفی که باعث شد که احمد داوود اوغلو نخست‌وزیر سابق و بنیان‌گذار حزب آینده را که اکنون با جناح مخالف اصلی متحد شده است، کنار بزند.
کارنامه اردوغان
رجب طیب اردوغان در انتخابات در 2014 با 8/51 در صد آراء به‌عنوان رئیس‌جمهور انتخاب شد و همین پیروزی اعتمادبه‌نفس وی را بسیار بالا برد و شیوه مدیریت و حکومت کلیددار کاخ چانقایا را بیش از گذشته متأثر ساخت. میزان کمک‌های مردمی به ستاد وی بیش از 55 میلیون لیر (حدود 83 میلیارد تومان) و در مقایسه با کاندیداهای رقیب بسیار زیاد بود. ریاست جمهوری اردوغان نقطه آغازی بر تغییر ساختار سیاسی ترکیه از ساختار پارلمانی به ساختار سیاسی ریاستی بود. اردوغان که منتخب بیش از 20 میلیون شهروند ترک بود با مشکلات عمده‌ای روبه‌رو گشته بود. اختلافات داخلی حاصل از اعتراضات پارک گزی، رسوایی مالی و فساد در درون دولت و درگیری شدید اردوغان با فتح‌الله گولن رئیس جماعت اسلامی ترکیه و تسویه نیروهای پلیس و قوه قضاییه. او که به دلیل خواندن یک شعر در آغاز فعالیت سیاسی خود زندانی‌شده بود در برخورد با مخالفین و رقبای سیاسی خود بیش‌ازپیش با زبانی تند و گزنده سخن می‌گوید و تسویه‌حساب‌های سیاسی را در ساختار دولت، پلیس، سازمان قضایی با شدت بیشتری انجام می‌دهد. اردوغان در سال‌های گذشته در کنار تأکید مدام بر گفتمان‌های سنی - ترکی و تحقیر اقلیت‌های علوی، زازاها و ارمنی‌ها یکی از مهم‌ترین حامیان شورشیان سوری علیه بشار اسد بود و یکی از دلایل میزبانی این کشور از آواره‌های سوری حمایت دولت از آشوب در سوریه است. گفتمان انتخاباتی او به سمت دوگانه‌سازی و اتکا به دستاوردهای نظامی ترکیه در سال‌های اخیر تغییر کرده است و به‌تازگی در قالب یک چهره قدرتمند مردمی بر صفحه‌های تلویزیونی ظاهر شد تا بگوید ارتش ترکیه یکی از رهبران داعش را در سوریه ترور کرده، جنگ هنوز تمام نشده است و رؤیاهای بلندپروازانه منطقه‌ای ترک‌ها به فراموشی سپرده نخواهد شد.
ترکیه در دوره حاکمیت اعتدال و توسعه در جدول رتبه‌بندی کشور‌ها ازنظر آزادی بیان هرروز بیشتر و بیشتر سقوط کرده است. ازنظر سیاست خارجی در سال‌های اخیر بازنده اصلی تحولات اخیر خاورمیانه بوده و سیاست ماجراجویانه دولت سبب جاری شدن بیش از یک‌میلیون نفر آواره سوری و 500 هزار نفر عراقی به ترکیه شده است. همچنین حزب عدالت و توسعه با متحدین غربی خود به‌ویژه ایالات‌متحده روابط سردی داشته است. در شرایطی که ترکیه همکاری‌های خود را با سوریه به حوزه آموزش و فرهنگ نیز گسترده بود، اکنون با سوریه دچار تنش شده و روابط این کشور با عراق نیز تا حدودی تیره شده است. درعین‌حال، آثار بحران در حوزه اقتصاد و تجارت بیشتر در این کشور رخ نشان داده است. حتی بحران اقتصادی اروپا، ترکیه را نیز تحت‌فشار قرار داده است و این کشور برای رهایی از بحران به سمت کشورهایی گرایش پیداکرده است که تحت مدیریت حاکمانی دیکتاتور است. به‌طوری‌که عربستان و قطر اکنون چندین میلیارد دلار به ترکیه کمک کرده‌اند. بحران‌های سیاسی که سبب شد ترکیه در سال‌های گذشته اعتبار کسب کند اکنون به بن‌بست رسیده و تفکر نو عثمانی گرایی بر آن سایه افکنده است. این بیم وجود دارد که برخی رادیکال‌های حزب عدالت و توسعه، با برخی اقدامات، اقبالی را که در مواجهه با حزب به وجود آمده است خدشه‌دار کنند.
کمپین اردوغان
حزب حاکم عدالت و توسعه در تلاش برای حفظ ارزش‌های اسلامی و ملی ازجمله مسجد ایاصوفیه، صنایع دفاعی، مسئله حجاب، مؤسسات قرآنی و رفع موانع حجاب است. اردوغان عمدتا قصد دارد خود را به‌عنوان تنها نماینده‌ای جلوه دهد که می‌تواند ارتقای موقعیت ترکیه در سیاست جهانی را تضمین کند.
رژیم اقتدارگرای او توسط یک کادر ایدئولوژیک مبتنی بر یک مدل اقتصادی سرمایه‌داری تقویت می‌شود که وفاداران را باانگیزه‌های مادی وسیع برای اطمینان از ادامه آن حفظ می‌کند. نخست‌وزیر سابق و بنیان‌گذار حزب آینده ترکیه اخیرا گفته بود که اردوغان همچنان از حمایت طیف محافظه‌کار برخوردار است و باید این حمایت را از وی گرفت تا در انتخابات پیش رو به برتری رسید. اردوغان به دنبال تصویب اصلاحات قانون اساسی برای محافظت و پاسداری از حق حجاب است و کمپین اردوغان بر برجسته کردن دستاوردهای دولت خود و متهم کردن مخالفان به داشتن روابط با دشمنان دولت تمرکز دارد.
طیف سکولار
آتاتورک از همان بدو تشکیل جمهوری ترکیه، وظیفه حفظ ماهیت لائیک حکومت ترکیه را بر دوش ارتش این کشور نهادو اندیشه کمالیسم ساختار سیاسی، ناسیونالیستی و سکولاریستی به جمهوری ترکیه بخشید که در نگاه ارتش یا حیطه قلمرو و حکومت می‌بایست از جانب قلمرو دولتمردان و سیاستمداران حفظ و مراقبت شود.
به‌عبارت‌دیگر تمامی سیاست‌ها و وظیفه کنترل و نظارت بر جلوگیری از رشد اسلام و دیگر دسته‌بندی‌هایی که مخالف اصول بنیادی جمهوریت باشند، به عهده ارتش است.
مداخله ارتش با همکاری سازمان‌های غیردولتی صورت می‌گیرد که نقش مهمی در توجیه اقدام نظامیان درصحنه سیاسی بازی می‌کنند. درگیری بین نیروهای محافظه‌کار و سکولار در ترکیه برای چندین دهه ادامه داشت و نیروهای سکولار به‌ویژه حزب سکولار جمهوری‌خواه خلق به ریاست کمال قلیچدار اوغلو از حمایت ارتش برخوردار بودند.
کمپین قلیچدار اوغلو
حزب جمهوری‌خواه خلق در طول مبارزات انتخاباتی کنونی خود شاهد تغییر قابل‌توجهی بوده است؛ به‌گونه‌ای که این حزب و قلیچدار اوغلو درباره اجازه دادن برای آزادی عبادت برای همگان سخن گفته و متعهد شده‌اند که هر مانعی را برای زنان محجبه برطرف کنند. کمال قلیچدار اوغلو رهبر حزب جمهوری‌خواه خلق که با احزاب اسلامی سعادت، دموکراسی و پیشرفت و آینده ائتلاف کرده است، برنامه‌ها و پیش‌نویس قانونی را برای حمایت از آزادی حجاب در مجلس اعلام کرد تا خود را به رأی‌دهندگان محافظه‌کار نزدیک کند. همچنین معرفی قلیچدار اوغلو به‌عنوان یک علوی نوعی خط فرضی میان او به‌عنوان نماینده اقلیت در مقابل یک رئیس‌جمهور اهل سنت پوپولیست ترسیم کرده و باعث شده است بسیاری از مخالفان به او گرایش پیدا کنند. قلیچدار اوغلو در حال شکستن بسیاری از تابوها و اشاره به ناگفته‌هاست. او آشکارا پیشینه خود را تائید کرد که به اقلیت بزرگ علوی ترکیه که حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد جمعیت را تشکیل می‌دهد، تعلق دارد و تأکید نمود آنچه جامعه ترکیه نیاز دارد، مردمی خوب و نجیب، صرف‌نظر از فرقه یا پیشینه قومی آن‌هاست. این پیام به‌طور مستقیم با روایت اکثریت سنی حامی اردوغان و حزب عدالت و توسعه که می‌پندارند پیشینه علوی قلیچداراوغلو او را مشکوک می‌کند، مطابقت ندارد.
مخالفین رجب طیب اردوغان قصد دارند در صورت پیروزی، با برگزاری یک همه‌پرسی، اختیارات رئیس‌جمهور را محدود ساخته و پست نخست‌وزیری را مجددا به صحنه باز گردانند. آنان طرحی به نام «نظام پارلمانی تقویت‌شده» آماده کرده‌اند که بر اساس آن، نمایندگان مجلس، نقش و قدرت بیشتری دارند و نهاد مجلس، هم در قانون‌گذاری و هم در نظارت، نیرومندتر می‌شود.
رأی کردها
انتخابات ترکیه، با توجه به نقش کردها و نیز ایجاد یک جبهه متحد اپوزیسیون در برابر رجب طیب اردوغان که در 20 سال گذشته قدرت را در دست داشته، از اهمیت زیادی برخوردار است. رأی کردهای ترکیه بین 15 تا 20 درصد کل رأی دهنگان این کشور را تشکیل می‌دهد و بین صاحب‌نظران به‌طور گسترده این باور وجود دارد که رئیس‌جمهور بعدی به بخش عمده‌ای از رأی کردها برای شکست دادن رقیب خود نیاز دارد و هیچ‌کدام از نامزدها، بدون حمایت کردهای ترکیه نخواهند توانست در دور اول انتخابات ریاست جمهوری ترکیه پیروز شوند.
رجب طیب اردوغان، باوجود سیاست سرکوب کردها در سال‌های اخیر همچنان به اهمیت جایگاه رأی کردها در انتخابات ترکیه واقف است اما با توجه به برخی تحولات و تأثیر سیاست‌های او بر کردها، در این انتخابات استراتژی متفاوتی در پیش‌گرفته و با یک حزب کوچک کردی به نام هودا پار ائتلاف کرده است. حزب کردی دموکراتیک خلق‌ها که حدود ۱۱ درصد رأی سنتی در جامعه ترکیه دارد، اعلام کرد که بدون پیوستن به ائتلاف ملت و میز شش‌گانه از نامزدی قلیچداراوغلو در انتخابات حمایت می‌کند و به‌این‌ترتیب این ائتلاف به‌صورت غیررسمی به ائتلاف میز هفتگانه مشهور شد.
نتایج نظرسنجی‌ها
نتایج نظرسنجی‌های میدانی نشان می‌دهد که بخش قابل‌توجهی از جوانان ترکیه و به‌ویژه رأی اولی‌ها از حزب عدالت و توسعه رویگردان شده‌اند عدالت و توسعه رهبری مقتدر و کاریزماتیک خود را ازدست‌داده است و احزاب دیگر با عدالت و توسعه به رقابت برخاسته‌اند. شکاف عمیقی در درون حزب پدید آمده و برخی شخصیت‌های معتدل و محبوب حزب چون عبدالله گل، بولینت آرنج، علی باباجان، جمیل چیچک و داوود اوغلو از آن کنار رفته‌اند و درنتیجه سمت‌وسوی آرا، بر سرنوشت انتخابات تأثیر خواهد گذاشت.
سخن آخر
انتخابات ریاست جمهوری و مجلس ترکیه از اهمیت شایانی برخوردار است. اردوغان و حزب حاکم پس از بیست سال حضور در مسند قدرت سیاسی، این بار در انتخاباتی به‌مراتب حساس و متفاوت قرار دارند. این مرحله از انتخابات ترکیه برای جریان اسلام‌گرایی نیز ورود به مقطعی جدید و متفاوت خواهد بود که می‌توان مقطع سوم جریان اسلام‌گرایی ترکیه در عرصه سیاسی بعد از کسب قدرت توسط مرحوم نجم الدین اربکان در سال 1997 و به اقتدار رسیدن حزب عدالت و توسعه در ساختار سیاسی این کشور در 2002 را نیز به آن اطلاق کرد. انتخابات نبرد بین سه ائتلاف است. بلوک اپوزیسیون یک گروه ایدئولوژیک با طیف‌های سیاسی متفاوت و این جدول شش نفره شامل حزب کوچک لیبرال دموکراتیک دموکراسی و پیشرفت و حزب دموکرات و همچنین حزب اسلامگرای آینده به رهبری احمد داوود اوغلو، وزیر امور خارجه سابق است. ناظران سیاسی معتقدند انتخابات پیش رو برای مردم ترکیه اهمیت زیاد و پیامدهای مشخص دارد و برخی آن را به‌عنوان یک رفراندوم برای زمامداری اردوغان و سیطره حزب عدالت و توسعه قلمداد می‌کنند. برخی هم تصور می‌کنند که انتخابات به نفع قلیچدار اوغلو به اتمام رسیده است و او پیروز انتخابات است. عده‌ای هم می گویند اردوغان به‌عنوان یک سیاستمدار با تجربه و قدرت‌طلب، در مسابقه‌ای که بازنده باشد شرکت نمی‌کند.
برخی دیگر احتمال ابطال انتخابات در صورت عدم برد رجب طیب اردوغان در دور اول، تقلب، عدم تمایل اردوغان به ترک قدرت و شورش خیابانی در صورت اعلام شکست قلیچدار اوغلو را دور از ذهن نمی‌دانند. درواقع رقابت اصلی و رویارویی مستقیم میان«خودکامه مقاوم» و«گاندی ترکیه» است. اگر اردوغان در انتخابات پیروز و یا با شکست مواجه شود، به‌یقین فصل نوینی در عرصه سیاسی ترکیه آغاز خواهد شد.
کارشناس ارشد مطالعات منطقه‌ای
و مدیرمسئول نشریه تهران گلوب
