شب یلدا در تقویم سال 1403؛ تاریخچه کهن بلندترین شب سال

تاریخچه شب یلدا

شب یلدا یا شب چله یکی از قدیمی ترین جشن های ایرانی است که مثل نوروز و چهارشنبه سوری از تاریخ و پیشینه قدیم ایران به یادگار مانده. شب یلدا در واقع از زمان غروب آفتاب در آخرین روز پاییز یعنی ۳۰ آذر شروع می‌شود و با طلوع آفتاب در اولین روز زمستان یعنی اول دی به پایان می‌رسد.

تاریخچه شب یلدا به گذشته های بسیار دور بر می‌گردد. اما قدمت دقیقش مشخص نیست. برخی باستان شناسان، تاریخ شب یلدا را هفت هزار ساله می‌دانند. آنها به ظروف سفالی دوره پیش از تاریخ، استناد می‌کنند. این ظروف دارای نقوش حیوانیِ ماه های ایرانی، مانند قوچ و عقرب هستند. البته این نقوش در کتیبه ها و یافته های باستان شناسی کمیاب اند. اما باستان شناسان معتقدند، می‌شود آیین مربوط به شب یلدا را تا هفت هزار سال قبل، ردیابی کرد.

با همه ی اینها آنچه به عنوان شب یلدا رسمیت یافته، به حدود ۵۰۰ سال، قبل از میلاد برمی گردد. یلدا در زمان داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان باستان، وارد شده است. تقویمی که برگرفته از گاه شماری بابلی ها و مصری ها ست.

یلدا یعنی چه؟

یلدا واژه ای سُریانی به معنای زایش و تولد است. سریانی زبانی بود که در میان مسیحیان رواج داشت. دقیقا مشخص نیست که واژه یلدا چه زمان و چطور وارد زبان فارسی شده است. از تاریخ اینطور بر می‌آید که، مسیحیان اولیه که در روم زندگی سختی داشتند و عده ای از آنان به ایران مهاجرت می‌کنند. به علت نزدیکی فرهنگی، این واژه سریانی به فارسی راه پیدا می‌کند.

شب چله یعنی چه؟

شب چله در حقیقت همان شب یلدا ست.ایرانیان در زمان های قدیم، یک نوع تقویم کلی نگر هم داشتند. آنها دو موقع از سال را به نام چله می‌شناختند. چله تابستان که از تیر شروع می‌شد و چله زمستان که از دی ماه. چله ها هر کدام به دو دوره تقسیم می‌شدند؛ چله بزرگ و چله کوچک. چهل روز ابتدایی را چله بزرگ و بیست روز بعد را چله کوچک می‌نامیدند.

چله بزرگ زمستان، که درست بعد از شب یلدا آغاز می‌شود؛ شروع زمستان است و تا دهم بهمن طول می‌کشد. پس از آن، چله کوچک شروع و تا اول اسفند ادامه دارد.

دلایل برپایی جشن شب یلدا

باور های کهن ایرانی بر اساس اسطوره ها و شناخت رویداد های کیهانی شکل گرفته است. روایت های مختلفی از علت برگزاری جشن شب یلدا وجود دارد.

روایت اول: پیروزی روشنایی و نور بر ظلمت و تاریکی

در روزگاران باستان، زندگی مردم بر پایه کشاورزی و دامپروری بود؛ آنها تاثیر نور و تاریکی؛ و گرما و سرما را بر زندگی شان می‌دیدند. از تاثیراتی که می‌گرفتند؛ به این نتیجه رسیده بودند که، نور، روز و خورشید، نماد آفریدگار و نیکی ست. در مقابلِ آن، شب و سرما نشانه های اهریمن و پلیدی.

به این ترتیب آنها آخرین روز پاییز، که بلندترین شب سال است، جشن می‌گرفتند. چرا که فردای آن، روز ها کم کم طولانی تر شده و آفریدگار بر اهریمن نور بر تاریکی پیروز می‌شود.

شب تولد مهر و میترا (خورشید) و آغاز خلقت؛ روایت دوم 

آیین مهر یا میترائیسم در ایران قبل از دین زرتشتی رواج داشت. این آیین برپایه پرستش میترا (مهر) قرار گرفته بود. میترا از ایزدان هند و ایرانی است. او از یک طرف نماینده عشق و محبت است؛ و از طرفی واسطه ی بستن پیمان هاست. او عهد نگهداشتن و راستگویی را نمایندگی می‌کند. مهر همچنین داورِ میان جنگاوران بوده و دروغگویان و عهد شکنان را مجازات می‌کند. نماد این ایزد حلقه است. برخی ادعا می‌کنند، پیشینه حلقه ازدواج به همین اسطوره می‌رسد. خورشید هم نماد ظاهری میترا ست.

مهرپرستان شب یلدا را شب تولد میترا (ایزد مهر) می‌دانستد. اینگونه که در شبی دراز و سرد، ایزد مهر در یک غار گود و کم ارتفاع ظهور می‌کند و خورشید را به ارمغان می‌آورد.

بعضی بررسی ها هم به این نتیجه رسیده اند که، در شب یلدا پیامبری متولد می‌شود. این تولد در سال ۵۱ پادشاهی اشکانیان که برابر با سال ۱۹۶ میلادی ست اتفاق می‌افتد. پیامبری شب هنگام در دریا زاده می‌شود؛ که او را دو دلفین از آب بیرون می‌آورند. در آیین مهر آب اهمیت ویژه ای داشته است.

شب یلدا و مسیحیت

مذاهب مختلف مسیحی، میلاد مسیح را در یکی از روز های نزدیک به انقلاب زمستانی برگزار می‌کنند. سال نو آنها که در یازدهم دی ماه شروع می‌شود؛ نزدیک به شب یلدا ست. برخی از تاریخ پژوهان و باستان شناسان عقیده دارند که تقویم میلادی با اندک تغییراتی، ادامه میلاد خورشید بوده که بعدها آن را به میلاد مسیح نسبت داده اند. از دیدگاه آنها، این تقویم در روم، در قرن چهارم پس از میلاد به وجود آمده است.

بررسی شب یلدا در کتاب های تاریخی

ابوریحان بیرونی دانشمند قرن چهارم هجری شمسی در آثار الباقیه در مورد شب یلدا می‌گوید:

«و نام این روز میلاد اکبر است و مقصود از آن، انقلاب شَتوی (زمستانی) است. گویند در این روز، نور از حد نقصان به حد زیادت خارج می‌شود و آدمیان به نَشو و نما آغاز می‌کنند و پری ها (دیوها) به ذَبول و فنا روی می‌آورند.»

همچنین ابوریحان بیرونی در کتاب قانون مسعودی ذکر کرده است: «اولین روز از دی ماه را خرم روز یا خُره روز می‌نامند. خور روز یعنی روز خورشید؛ روز تولد خورشید که شکست ناپذیر است. این روز منتسب به اهورامزدا است و یکی از روزهای چهارگانه جشن های دیگان (هم نام شدن روز و ماه) است.»

بنا به روایت ابوریحان بیرونی، تقویم کهن سیستانی، از آغاز زمستان شروع می‌شده. جالب این که ماه آغازین آن کریست نام داشته که شباهت زیادی با christ که در انگلیسی به معنای مسیح است دارد.

محمدحسین خلف تبریزی یلدا را اینطور معنی کرده: «یلدا، شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جَدْی و آخر قوس باشد؛ و آن درازترین شب ها ست در تمام سال؛ و در آن شب یا نزدیک به آن شب، آفتاب به برج جدی تحویل می‌کند؛ و گویند آن شب به غایت شوم و نامبارک است؛ و بعضی گفته اند شب یلدا یازدهم جدی است.»

پرسش های متداول

شب یلدا 1403 چه روزی است؟

شب یلدا 1403 روز جمعه 30 آذر است.

شب یلدا 1403 تعطیل است؟

خیر. شب یلدا 1403 روز جمعه 30 آذر و تعطیل رسمی نیست.