شب آرزوها در روایات شیعه و سُنی، جعلی است یا مستند؟

نوشت: بر اساس روایتی از پیامبر(ص) در این شب فرشتگان به کعبه می‌آیند و از خدا درخواست می‌کنند روزه‌دار در ماه رجب را ببخشد. در این روایت، هم‌چنین خواندن دوازده رکعت نماز با کیفیتی خاص پس از عشاء تا قبل از نیمه شب توصیه شده است. جمعی از عالمان شیعه و سنی، روایت مذکور را جعلی دانسته‌اند. گروهی از فقها انجام اعمال لیلة الرغائب را به امید مطلوبیت (رجاءً) جایز می‌دانند.

معنای واژه
لیله به معنای شب است و کلمه «رغائب» جمع «رغیبه» به معنای چیزی است که مورد رغبت و میل و نیز به معنای عطا و بخشش فراوان است.[۱] بنابراین «لیلة الرغائب» هم می‌تواند به معنای شبی باشد که میل و توجه به آن بسیار است و هم می‌تواند به معنای شبی باشد که در آن عطا و بخشش خدا بسیار است. با توجه به روایتی که در فضیلت این شب نقل شده هر دو معنا درست است.[۲]

فضلیت و اعمال
بر پایه حدیثی که از پیامبر(ص) در کتاب اقبال الاعمال سید بن طاووس نقل شده، این شب را ملائکه، لیلة الرغائب نامیده‌اند. زمانی که یک‌سوم از این شب بگذرد، فرشته‌ای در آسمان و زمین باقی نمی‌ماند، مگر اینکه در کعبه و حوالی آن جمع می‌شوند. خداوند به فرشتگان می‌گوید هرچه می‌خواهید درخواست کنید. فرشتگان گویند درخواست ما بخششِ فرد روزه‌دارِ ماه ماه رجب است. خدا پاسخ می‌دهد: آن را انجام دادم.[۳]

در روایت لیلة الرغائب آمده است نخستین پنج‌شنبه ماه رجب روزه گرفته شود و در شب جمعه، بعد از نماز عشاء تا قبل از نیمه شب، دوازده رکعت نماز اقامه شود که هر دو رکعت به یک سلام ختم می‌شود و در هر رکعت یک مرتبه سوره حمد، سه مرتبه سوره قدر، و دوازده مرتبه سوره توحید خوانده می‌شود و پس از نماز هفتاد بار ذکر «اَللهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحمّدٍ النَّبیِّ الاُمِّیِّ وَ عَلَی آلِهِ» گفته می‌شود. پس از آن در سجده هفتاد بار ذکر «سُبّوحٌ قُدّوسٌ رَبُّ المَلائِکَةِ وَ الّروحِ»، و پس از سر برداشتن از سجده، هفتاد بار ذکر «رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ تَجاوَزْ عَمّا تَعْلَمْ اِنَّکَ اَنْتَ الْعَلِّیُّ الْاَعْظَمُ» گفته می‌شود. همچنین نمازگزار باید دوباره به سجده برود و هفتاد مرتبه ذکر «سُبّوحٌ قُدّوس رَبُّ الْمَلائِکَةِ وَ الرّوحِ» بگوید و سپس می‌تواند حاجت خود را از خدا بخواهد.[۴]

تردید در سند حدیث
قدیمی‌ترین منبع شیعی موجود که روایت فضیلت اولین شب جمعه ماه رجب و اعمال آن را بدون ذکر سند نقل کرده، «مفید العلوم و مبید الهموم» منسوب به محمد بن عباس خوارزمی است. البته درباره انتساب کتاب به خوارزمی و نیز مذهب او اختلاف‌نظر وجود دارد.[۵] سید بن طاووس نیز گفته است که این روایت را از برخی کتاب‌های علمای شیعه نقل می‌کند؛ با این حال سندی برای این حدیث ذکر نکرده است.[۶]

در کتاب‌های اهل سنت نیز این حدیث، ساختگی معرفی شده است.[۷] ابن جوزی در کتاب الموضوعات این حدیث را جعلی معرفی می‌کند.[۸] محی‌الدین نووی نیز در شرح صحیح مسلم، نماز لیلة الرغائب را بدعتی زشت دانسته که گروهی از علما در ردّ آن کتاب نوشته‌اند.[۹]

به عقیده برخی، گرچه این حدیث از ضعف سندی رنج می‌برد اما حتی طبق مبانی اهل سنت، قرائن کافی مبنی بر جعلی‌بودن این روایت وجود ندارد.[۱۰]

آیت‌الله مکارم شیرازی، در واکنش به جعلی‌بودن این خبر، سه راه برای اثبات مشروعیت انجام اعمال لیلة الرغائب و سایر دعاها و نمازهای مستحبی که سند معتبری ندارند، ارائه کرده است.[۱۱]
گرچه با توجه به قاعده تسامح در ادله سنن بجا آوردن نماز رغائب از باب استحباب یا رجا بلامانع است اما این قاعده در مورد روایات ضعیف‌الاسناد جاری است نه احادیثی که حکم به مجعول‌بودن آنها شده است. بنابراین می‌توان گفت فقهایی که حکم به استحباب یا جواز اقامه آن به قصد رجا کرده‌اند ـ ازجمله ابن‌طاووس، علامه حلی، علامه مجلسی و مامقانی ـ روایت را جعلی ندانسته‌اند.[۱۲] علاوه بر ایشان، گروهی از فقها انجام اعمال لیلة الرغائب را به امید مطلوبیت (رجاءً) جایز می‌دانند. علاوه بر عالمان پیش‌گفته، گروه دیگری از فقیهان معاصر انجام اعمال این شب را به امید مطلوبیت(رجاء) جایز بلکه راجح می‌دانند.[۱۳]

جمع بندی:
یک راه این است که کسی قائل به این باشد که تسامح در ادله سنن معتبر است یعنی روایات مرسل و غیر صحیح در این گونه موارد حجت است و می توان به استحباب آن فتوا داد. حتی اگر این روایات در کتب اهل سنت باشد.
راه دوم این است که احادیث «مَن بَلَغ» را برای اثبات استحباب حجت ندانیم ولی در روایت است که اگر کسی آنها را «رجاء» به امید دریافت پاداش‌ یا در خواست ثواب انجام دهد، آن ثواب به آنها داده می شود.
راه سوم این است که به سراغ اطلاقات ادله ی نماز و دعا رویم. عموماتی وجود دارد که نماز مستحب است و هر کس می خواهد زیاد و هر کس که می خواهد کمتر بخواند.بنا براین می توان به قصد قربت مطلقه که همان قصد عمومات است اعمال لیلةالرغائب را به جا آورد.

پی نوشت:

[۱] فرهنگ ابجدی عربی فارسی، ج۱، ص۴۳۶.

[۲] مکارم شیرازی، مفاتیح نوین، ۱۳۸۵ش، ص۶۱۸، اعمال ماه رجب.

[۳] ابن طاووس، الإقبال بالأعمال الحسنة، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۱۸۵.

[۴] ابن طاووس، الإقبال بالأعمال الحسنة، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۱۸۶.

[۵] ژیان، «بررسی و داوری ادله بی‌اعتباری روایت لیلة‌الرغائب»، ص۱۲۹؛ طیب‌حسینی، «بررسی اعتبار روایت «لیلة الرغائب» و تحقیق در معنای رغائب»، ص۲۸۰.

[۶] ابن طاووس، الإقبال بالأعمال الحسنة، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۱۸۵.

[۷] حسینیان مقدم، پیشینه‌شناسی خبر «لیلة الرغائب»، پایگاه اندیشوران حوزه؛ حب‌الله، إضاءات فی الفکر و الدین و الإجتماع، ۱۴۳۵، ج۳، ص۴۲۵.

[۸] ابن الجوزی، الموضوعات، ۱۹۶۶، ج۲، ص۱۲۵.

[۹] نووی، شرح صحیح مسلم، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۲۰.

[۱۰] ژیان، «بررسی و داوری ادله بی‌اعتباری روایت لیلة‌الرغائب»، ص۱۲۳.

[۱۱] بیانات در ابتدای درس خارج فقه در تاریخ ۱۳۹۶/۰۱/۱۹، سایت مدرسه فقاهت.

[۱۲] ژیان، «بررسی و داوری ادله بی‌اعتباری روایت لیلة‌الرغائب»، ص۱۲۹.

[۱۳] ازجمله آیت‌الله شیخ جواد تبریزی: صراط النجاة فی اجوبة الاستفتائات، ۱۳۹۱، ج۱۰، ص۳۴۰ و آیت‌الله فاضل لنکرانی: جامع المسائل، انتشارات امیر قلم، ج۲، ص۱۷۲ و آیت‌الله صافی گلپایگانی: معارف دین، ۱۳۹۱، ج۳، ص۲۵۸.

منابع:

-ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، الموضوعات، تحقیق عبدالرحمان محمد عثمان، مدینه، المکتبة السلفیة، ۱۹۶۶م.

-ابن طاووس، علی بن موسی بن جعفر، الإقبال بالإعمال الحسنة، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۶ش.

-تبریزی، جواد، صراط النجاة فی اجوبة الاستفتائات، قم، دارالصدیقة الشهیدة(سلام الله علیها)، ۱۳۹۱ش.

-حب‌الله، حیدر، إضاءات فی الفکر و الدین و الإجتماع، بیروت، مؤسسة البحوث المعاصرة، ۱۴۳۵ق.

-حسینیان مقدم،حسین، پیشینه شناسی خبر «لیلة الرغائب»، پایگاه اندیشوران حوزه

-ژیان، فاطمه، «بررسی و داوری ادله بی‌اعتباری روایت لیلة‌الرغائب»، مجله علوم حدیث،‌ شماره ۹۵، بهار ۱۳۹۹.

-صافی گلپایگانی، لطف الله، معارف دین، قم، دفتر تنظیم و نشر آثار آیت الله العظمی صافی گلپایگانی، ۱۳۹۱.

-طیب‌حسینی، سیدمحمود، «بررسی اعتبار روایت «لیله الرغائب» و تحقیق در معنای رغائب»، مجله حدیث پژوهی، شماره۱۹، ۱۳۹۷.

-فاضل لنکرانی، محمد، جامع المسائل، قم، انتشارات امیر قلم.

-مکارم شیرازی، ناصر، مفاتیح نوین، قم، انتشارات مدرسة الامام علی بن ابیطالب، ۱۳۸۵ش.

-مکارم شیرازی، ناصر، درس خارج فقه کتاب الشرکة، تاریخ ۱۳۹۶/۰۱/۱۹، سایت مدرسه فقاهت.

-نووی، محی‌الدین یحیی بن شرف، شرح صحیح مسلم، بیروت، دار الکتب العربی، ۱۴۰۷ق.