توسعه فضای مجازی و ابراز خلاقیت طراحان برنامه‌های مبتنی بر این فضا باعث شده تا هر روز شاهد نرم‌افزار‌های تازه با قابلیت‌های بدیع در این عرصه باشیم.
پیدایش همین نوآوری‌ها باعث شده تا مخاطبانِ فضای مجازی همواره به بروز خلاقیت‌ها واکنش مثبت نشان دهند اما پایداری حضور مخاطبان در نرم‌افزار‌های مجازی بحث دیگری است و به نحوه به‌روزرسانی و پاسخگویی آنها به نیاز کاربران بستگی دارد.
درباره یکی از این نرم‌افزارها به نام کلاب‌هاوس که این‌روزها با سرعت زیادی بین مخاطبان ایرانی در حال استفاده است با "محمدصادق افراسیابی، مدرس دانشگاه و موسس انجمن سواد رسانه‌ای" گفت‌وگو کردیم؛ وی که در حوزه فضای مجازی فعالیت جدی و دولتی هم دارد، معتقد است راهکار مقابله با شبکه‌های اجتماعی فیلتر کردن آنها نیست و باید نمونه‌های داخلی را در این فضا تقویت کنیم؛ در ادامه این گفت‌وگو را می‌خوانید:
تسنیم: ابتدا توضیحاتی درباره شبکه اجتماعی کلاب‌هاوس بفرمایید و ابعاد ماهیتی آن را مورد بررسی قرار دهید.
شبکه کلاب هاوس، شبکه‌ای است که در راستای تکمیل نقشه جنگ نرم دشمنان طراحی و راه‌اندازی شده است. به نظر می‌رسد اهداف این شبکه اجتماعی بیشتر در حوزه سیاسی نمود پیدا می‌کند و مخاطب آن هم در حوزه نخبگانی تقسیم‌بندی می‌شود.
اغلب افراد حاضر در این شبکه از نرم افزار IOS که مخصوص گوشی‌های آیفون است استفاده می‌کنند البته نسخه اندروید آن هم وجود دارد که یک نسخه غیررسمی است.
در نهایت می‌توان این تحلیل را ارائه داد که شبکه کلاب‌هاوس یک شبکه نخبگانی سیاسی است که پیش از حضور بزرگان سیاسی کشور مانند محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه و محمد جواد آذری جهرمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات بیشترین مباحث ایجاد شده در این بستر تحریم کامل انتخابات 1400 بود و بعد از حضور سیاسیون کشور گفتمان بر روی گزینه ریاست جمهوری آغاز شد.
وقتی ما در فضای مجازی به پلتفورمی ورود می‌کنیم که ماهیت غیرایرانی دارد، مدیریت آن هم سخت می‌شود. عده‌ای هم معتقدند استفاده از این بستر‌ها می‌تواند به افزایش مشارکت در انتخابات کمک کند؛ این موضوع دور از ذهن نیست؛ اما رسیدن به این هدف بسیار سخت است. به نظر می‌رسد اگر ما از پلتفورم‌های داخلی استفاده می‌کردیم و آن را تقویت می‌کردیم بهتر بود. البته باید خیلی زودتر از اینها برنامه‌ریزی می‌کردیم و شرایط آن را فراهم می‌کردیم تا بتوانیم امروز از آنها بهره‌برداری کنیم.
این شبکه مجازی یک شبکه کاملا نخبگانی است و برای عموم مردم طراحی نشده است، شخصی هم که از گوشی آیفون استفاده می‌کند فردی است با مختصات مالی خاص خود که در کشور هم فراگیری ندارد لذا می‌توان گفت این شبکه اجتماعی خیلی عمومی نشده و نیازی هم نیست که عمومی شود زیرا می‌تواند آسیب‌های خاص خود را داشته باشد.
تسنیم: کلاب هاوس چه آسیب‌هایی می‌تواند داشته باشد؛ اگر مصداقی بگویید بهتر است.
اولین موضوع این است که زمین این بازی در داخل کشور نیست و همین موضوع خود نوعی تهدید محسوب می‌شو یعنی اگر این پلتفورم به سمت محتوای آسیب‌رسان یا محتوای خلاف منافع ملی حرکت کند ما چه مقابله یا مواجهه‌ای با آن می‌توانیم داشته باشیم. به عنوان مثال همین حالا محتواهای تخریبی زیادی در مورد توافق ایران و چین در شبکه‌های اجتماعی ارائه می‌شود. وقتی بستر این شبکه‌ها در اختیار ما نیست چگونه می‌توانیم با محتواهای خلاف واقع این‌چنینی مقابله کنیم؟ بنابراین باید تا آنجایی که می‌شود وابستگی خود را از پلتفورم‌های خارجی قطع کنیم.
ترفند شبکه‌های اجتماعی خارجی برای همگانی شدن در کشور
اینستاگرام تا یک مقطعی با ایران همکاری کرد و وقتی که مخاطب خود را از کاربران ایرانی جذب کرد و خیالش از بابت حضور کاربران ایرانی در آن راحت شد، همکاری های خود را با ایران کاهش و در نهایت قطع کرد. تلگرام هم همین رویه را در پیش گرفت و وقتی مخاطب خود را بدست آورد همکاری خود را قطع کرد! به نظر من آزموده را آزمودن خطاست و ما این سوابق را در مورد پلتفورم‌های خارجی داریم. کشور چیز زیادی هم از این پلتفورم‌ها نمی‌خواهد و تنها می‌خواهد محتواهای آسیب‌رسان را حذف کنند، آنها هم در اوایل همکاری این کارها را می‌کنند و از یک جایی به بعد که مخاطب به آنها وابسته شد اقدام به ترک همکاری می‌کنند.
اینستاگرام تا یک مقطعی با ایران همکاری کرد و وقتی که مخاطب خود را از کاربران ایرانی جذب کرد و خیالش از بابت حضور کاربران ایرانی در آن راحت شد، همکاری های خود را با ایران کاهش و در نهایت قطع کرد.
تسنیم: حالا با این تفاسیر فکر می‌کنید راه مقابله با این شبکه‌ها صرفا فیلتر کردن و حذف آنها از سبد کاربران ایرانی است؟
نه! من نگفتم که باید آنها را فیلتر کرد بلکه ما باید جلوتر حرکت کنیم یعنی نوعی آینده‌نگری داشته باشیم و قبل از اینکه این شبکه‌ها رواج پیدا کنند خودمان نمونه‌هایی طراحی کرده باشیم همچنین نباید خودمان مروج آنها باشیم. این شبکه‌ها در ابتدای ورودشان به کشور قول همکاری می‌دهند و انتظار ترویج دارند، بعد از اینکه آنها را رواج دادیم تازه به این فکر می‌کنیم که چگونه با آسیب‌های آنها مقابله کنیم.
ورود دولت به فضای مجازی موفقیت‌آمیز نبوده و نیست
من به جای فیلتر کردن این شبکه چند راهکار دیگر پیشنهاد می‌دهم. یکی از راهکارها این است که ما در داخل کشور تلاش کنیم افرادی که ظرفیت و خلاقیت بالایی دارند تقویت کنیم تا بتوانند به طراحی پلتفورم‌های داخلی بپردازند. شناسایی این افراد اهمیت زیادی دارد. گاهی سامانه هایی شکل می‌گیرد و طراحی می‌شود، اما با استقبال عمومی همراه نشده و به موفقیت نمی‌رسد، چراکه توسط بخش خصوصی طراحی نشده است که نمونه‌هایش را دیده‌ایم. این پلتفورم‌ها اغلب به سفارش دولت طراحی شده‌است، نه با حمایت دولت. این کارهای سفارشی هم در این حوزه چندان مورد استقبال قرار نمی‌گیرند. اما اگر یک طراحی خوب صورت بگیرد و ما اعلام کنیم که از آن حمایت می‌کنیم، بدون اینکه در نحوه طراحی و اجرای آن دخالت کنیم با موفقیت روبه‌رو خواهد شد. در نهایت می‌توان گفت کارهای سفارشی و مصنوعی شاید در یک بازه زمانی محدود موفق باشند اما به موفقیت نخواهند رسید. وقتی کار با بخش خصوصی جلو رود موفقیت‌های آنها را می‌بینیم که نمونه‌هایش نماشا، فیلیمو یا آپارات است. حرف من این است که اگر ما شرایطی فراهم کنیم که پلتفورم‌های داخلی در کشور رشد کنند ولو اینکه عوارض و مضراتی هم داشته باشند بهتر از این است که شاهد بروز و ظهور شبکه‌های مجازی این شکلی باشیم.
مخاطبان کلاب‌هاوس بعد از انتخابات افول خواهد کرد
تسنیم: ببینید این شبکه حاصل خلاقیت طراحان آن است و اقبال عمومی به آن هم نتیجه این خلاقیت. پیش از طراحی باید خلاقیت شکل بگیرد تا در نهایت منجر به تولید آن شود.
درست است اما همین شبکه خلاق هم بعد از انتخابات در ایران افول خواهد کرد و بخشی از مخاطبان ایرانی خود را از دست خواهد داد البته مخاطبان خارجی هم دارد که آن بحث دیگری است. همچنین مخاطب عمومی هم به صورت زیاد به این شبکه ورود نخواهد کرد و خواص هم با توجه به شرایط انتخاباتی کشور به این شبکه گرایش دارند و بعد از انتخابات هم این گرایش افول خواهد کرد. به گمان من کارکرد این شبکه در ایران صرفا انتخاباتی است.
در حال حاضر دو جریان در این شبکه حضور دارند، یک جریان بر تحریم انتخابات تمرکز دارند که شامل گروه‌های برانداز و مخالف نظام هستند و جریان دیگر به‌دنبال داغ کردن فضای انتخاباتی و معرفی گزینه‌های اصلح در این زمینه است تا با استفاده از این فضا به افزایش مشارکت مردم در انتخابات کمک شود. حال باید صبر کرد تا نتیجه این مواجهه در شبکه کلاب‌هاوس مشخص شود. قبل از حضور سیاسیونِ شناخته شده کشور، گروه غالب در آن اپوزیسین بودند و بحث تحریم انتخابات را پیش می‌بردند. اما حالا گروه‌های سیاسی خود را موظف می‌دانند که در این شبکه حضور داشته و در آن فعالیت کنند و شاید از این مقطع به بعد این شبکه مجازی به افزایش مشارکت عمومی هم کمک کند. این شبکه در رأی آوری افراد هم بی‌تأثیر نخواهد بود چرا که گروه‌های نخبگانی بر آرای مردمی موثر خواهند بود.
تسنیم: در فضای کلاب‌هاوس نوعی گفتمان در حال شکل‌گیری است که افراد با نگاه‌های متفاوت در کنار هم قرار می‌گیرند و با هم صحبت می‌کنند، همچنین فرهنگ سکوت کردن و شنیدن هم بین آنها ترویج می‌شود.
منکر هوشمندانه بودن طراحی این پلتفورم نیستم اما بحث من این است که چرا ما در داخل پیگیر طراحی و اجرای چنین شبکه‌های اجتماعی نبودیم. قبل از کلاب‌هاوس، روبیکا هم این کار را کرده بود اما مردم به سمت آن نرفتند! شاید اگر این طراحی را یک نهاد خصوصی انجام داده بود استقبال بیشتری از آن می‌شد یعنی این مأموریت را به افرادی می‌سپردیم که قبلا آزمون خود را در فضای مجازی پس داده باشند.
تسنیم: اگر شبکه مشابهی در کشور ایجاد شود آیا این سعه صدر برای شنیدن نظرهای متفاوت در آن وجود دارد. چون دلیل استقبال مردم وجود همین آزادی بیان در تالارهای متفاوت کلاب‌هاوس است.
ببینید افرادی مانند آقای چنگیزی، مدیر عامل نماشا یا آقای شکوری مدیرعامل صبا ایده که شامل آپارات و فیلیمو و .. است در حوزه وبلاگ فعالیت می‌کردند و حالا به سطح فعالیت فعلی رسیده‌اند. اگر به اینگونه افراد اعتماد شود می‌توانند بازدهی خوبی در این حوزه داشته باشند. این افراد همسو با سیاستگذاری های دیکته شده پیش نمی‌روند و خلاقیت‌های خود را دارند، به همین جهت موفق می‌شوند و اصلا کلیت نظام باید این سعه صدر را داشته باشد که به فعالین فضای مجازی اعتماد کنند تا بازدهی آن را هم ببینند. به عنوان مثال زمانی که یوتیوب فیلتر شد شاهد رشد آپارات بودیم حالا می‌بینیم این سایت به رتبه‌های بالایی دست پیدا کرده‌است.
ما باید فعالیت این شرکت‌های خلاق را در کشور تحمل کنیم، به عنوان مثال شاید صدا و سیما نتواند رقابت با فیلیمو را تحمل کند اما این درست نیست. اگر ما این فعالیت‌ها را تحمل کنیم به ما کمک خواهد کرد که از نتفلیکس عبور کنیم. این موضوع ممکن است بر مخاطبان صدا و سیما هم تأثیر بگذارد اما اگر رقیب صدا و سیما فیلیمو باشد بهتر است تا نتفلیکس. شاید در این فضا آنچیزی که مد نظر برخی سیاستگذاران است به صورت صد‌درصدی محقق نشود اما در اینجا از طریق مقررات گذاری، حاکمیت قدرت اعمال نظر دارد.
مانع اصلی در این راه این است که هر نهاد و فردی که در کشور دستی بر آتش دارد تلاش می‌کند تا فرد و شرکت مورد نظر خود را حمایت کند، حال ممکن است آن فرد اصلا قابلیت چنین کارهایی را نداشته باشد. در این شرایط هرچقدر هم از این فرد مورد نظر حمایت شود کار به نتیجه نمی‌رسد، چون فرد مورد نظر برای این کار ساخته نشده است. اما افرادی که نام بردم در فضای عادی و بدون حمایت‌های دولتی رشد کرده‌اند و این نشان می‌دهد با کوچکترین حمایت قابلیت بالایی دارند.
مانع اصلی در این راه این است که هر نهاد و فردی که در کشور دستی بر آتش دارد تلاش می‌کند تا فرد و شرکت مورد نظر خود را حمایت کند
