بیم‌ها و امیدهای فعالان اقتصاد

بدبینی به آینده اقتصاد ایران جدی است؛ این را نتایج یک نظرسنجی از بخش خصوصی نشان می‌دهد. در این سنجش که با پرسش از 600نفر از اعضای اتاق تهران انجام شده، 79درصد از پرسش‌شوندگان این تصور را دارند که وضع روندهای اقتصاد ایران در آینده بدتر می‌شود و فقط 2درصد معتقدند دراین مولفه‌ها تغییری رخ نمی‌دهد. نکته قابل‌تأمل در این نظرسنجی، شباهت تصورات فعالان بخش خصوصی با تصوراتی است که عموم مردم و افکار عمومی در مورد وضع روندهای اقتصاد در آینده دارند.

تقاطع امید و هراس
این نظرسنجی را محسن گودرزی، جامعه‌شناس و پژوهشگر اجتماعی با موضوع «ارزیابی تصورات اعضای اتاق تهران از وضعیت اقتصادی کشور در آینده» انجام داده و نتایج آن حاکی است ناامیدی فعالان اقتصادی بخش خصوصی، به‌عنوان کسانی که در متن اقتصاد هستند و اثرگذاری سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌های دولتی را از نزدیک لمس می‌کنند، از جنس همان ناامیدی عمومی است. براساس نتایج این نظرسنجی، 76درصد از پرسش‌شوندگان، وضعیت و جایگاه بخش خصوصی را رو به افول اعلام کرده‌اند و درباره بهبود وضعیت فعالیت‌های این بخش نیز آینده خوشایندی متصور نبوده‌اند. آنها به بدتر شدن وضعیت بخش خصوصی معتقد بوده‌اند و کفه ناامیدی برای آینده را از کفه امید سنگین‌تر دانسته‌اند.
تحلیل گودرزی، از پاسخ فعالان بخش خصوصی به پرسش‌هایی درباره ارزیابی آنها از آینده فعالیت‌های خود و آینده اقتصاد، این است که فعالان اقتصادی یا چشم‌اندازی برای تغییر ندارند یا وخیم‌تر شدن وضعیت کسب‌وکارها را متصور هستند. قرار دادن این تحلیل کنار یورش مردم به بازارهای ارز و طلا و حتی خودرو، هراس جامعه در قبال آینده را توجیه می‌کند؛ هراسی که در نخستین گام به تلاش برای حفظ ارزش دارایی‌ها و در سطح کلان‌تر به خروج سرمایه از کشور می‌انجامد. این نظرسنجی در کنار هشدارهایی که به دولت برای تصویب و ابلاغ قوانین و بخشنامه‌های پی‌درپی و گاه خلق‌الساعه می‌دهد، از ناامیدی ریشه‌داری میان مردمی پرده برمی‌دارد که گویا اعتماد خود را از دست داده‌اند و سعی می‌کنند خودشان حتی با کارهایی مثل انبار کردن کالا و مایحتاج زندگی به داد خودشان برسند. در این میان دولت تلاش جدی برای تأمین کالاهای اساسی و کنترل بازار ارز را در دستور کار قرار داده تا از وخامت اوضاع جلوگیری کند اما بازخورد این تلاش‌ها با نیت و حرف دولت همسو نیست. شاید برای همین بود که 2روز پیش رئیس‌جمهور نیز در دیدار با  استادان اقتصاد دانشگاه‌ها بر لزوم زنده نگه‌داشتن امید و تقویت سرمایه اجتماعی در کشور تأکید کرد و از همه خواست با درنظر گرفتن شرایط حساس کنونی، دولت را نقد کنند و به نگرانی‌ها دامن نزنند.

غافلگیری فعالان اقتصادی
ارزیابی تصورات اعضای اتاق تهران از وضع اقتصاد ایران در آینده، یک‌ماه پیش انجام شده و حاکی از این بوده است که 62درصد آنها هرگز انتظار افزایش قیمت ارز تا سطح فعلی را نداشته‌اند. نکته قابل‌توجه آن است که این افراد همیشه واقعی‌سازی نرخ ارز را خواستار بوده‌اند و اقتصاددانان نهادگرا آنها را به تلاش برای بالا بردن قیمت ارز متهم کرده‌اند اما حالا کار به‌جایی رسیده که افزایش نرخ ارز حتی این جماعت را نیز غافلگیر کرده است. در حقیقت تقویت جو ناامیدی از وضعیت اقتصاد ایران در جامعه که هم در میان فعالان اقتصادی و هم در میان عموم مردم تقریباً از یک جنس بوده، زمینه اثرگذاری عوامل غیراقتصادی بر اقتصاد را چنان فراهم آورده که قیمت‌ها فراتر از تحلیل و انتظارات واقعی افزایش یابد و این موضوع در دور تسلسل، بر ناامیدی‌ها بیفزاید و در این ناامیدی‌ها دوباره تقاضا و هیجان قیمتی در بازار افزایش یابد.
79درصد پرسش‌شوندگان در نظرسنجی از فعالان اقتصادی بخش خصوصی این تصور را داشتند که وضعیت آینده اقتصاد بدتر می‌شود و 19درصد امید بهبود داشته‌اند اما فقط 2درصد معتقد بوده‌اند که تغییری رخ نمی‌دهد. این یعنی شرایط فعلی اقتصاد به‌قدری ناپایدار و غیرقابل‌قبول است که تثبیت آن از نظر 98درصد فعالان بخش خصوصی امکان‌پذیر نیست و ناگزیر باید به سمت بهبود یا بدتر شدن برود که البته اکثریت عقیده دارند به سمت بهبود نخواهد‌رفت.

سرخوردگی از فعالیت‌های جمعی
پرسش دیگری که در این نظرسنجی مطرح شده، این است که «آیا نهاد اتاق بازرگانی قادر است، در اقتصاد ایران اثرگذار باشد؟» پاسخ‌ها نشان می‌دهد فعالان اقتصادی امیدواری بالایی ندارند که بتوانند از معبر پارلمان بخش خصوصی کاری از پیش ببرند و به همین دلیل برای برون‌رفت از مشکلات فعلی، راه‌حل‌های فردی را در پیش خواهند گرفت. به عقیده گودرزی، جامعه‌شناس و پژوهشگر اجتماعی، این پاسخ‌ها نشان می‌دهد که شرایط فعلی اقتصاد، فضا را برای کنش‌های مقطعی و موقتی مساعد کرده و همین مسئله نیز می‌تواند پیش‌بینی‌ناپذیری در اقتصاد را تشدید کند.
بازخوانی گفت‌وشنود اتاق ایران، به‌عنوان پارلمان بخش خصوصی در مورد مسائل ارزی با دولت و دولتمردان نیز احتمال سرخوردگی بخش خصوصی از فعالیت‌های جمعی و متوسل شدن به تکروی و راهکارهای اختصاصی را تأیید می‌کند. فعلا با بی‌توجهی دولت به نظرات کارشناسی بخش خصوصی، کار به‌جایی رسیده که به گفته محمدرضا انصاری، نایب‌رئیس اتاق ایران، فعالان بخش خصوصی امید خود برای تغییر بخشنامه‌ها را از دست بدهند و برای تطبیق دادن خود با بخشنامه‌های دولت تلاش کنند.

بیم گسترش زوال اجتماعی
تحلیل گودرزی، به‌عنوان تحلیلگری که ارزیابی فعالان اقتصادی از وضعیت آینده اقتصاد ایران را انجام داده، این است که تصورات پرسش‌شوندگان، حتی اگر با واقعیت‌های جامعه تطابق نداشته باشد، باز هم به‌عنوان پدیده اجتماعی اثرگذار است و می‌تواند به فرسایش اعتماد، تقویت فضای سوءظن و یأس اجتماعی منجر ‌شود. گودرزی با بیان اینکه نتایج این نظرسنجی و مقایسه‌اش با نظرسنجی‌های گذشته نشان می‌دهد فاصله تصورات مردم و نخبگان کمتر و کمرنگ‌تر شده است، افزود: عاملیت فعالان اقتصادی ممکن است در نتیجه تصورات آنان در اقتصاد کاهش پیدا کند. این جامعه‌شناس در ادامه تحلیل خود از نتایج این نظرسنجی گفت: به‌نظر می‌آید یک شیفت رادیکال در حال رخ دادن است و نتیجه این تغییر، ظهور شهروند عاصی پرسشگر است. همچنین به‌دلیل ساختار رسانه‌ای، صنفی و مدنی، جامعه به سمت رفتارهای هیجانی گذرا گرایش پیدا کرده است.