اعظم رستمی متولد 1366 و دانش آموخته کارشناسی ارشد صنایع دستی است. در کارنامه هنری او می توان برپایی سه نمایشگاه انفرادی با عنوان های «باغ آیات» در موزه رضا عباسی، «هفت سین مینایی» و «آستان جانان» را در نگارخانه آبی و سی نمایشگاه گروهی را دید. او همچنین از برگزیدگان بخش پژوهشی اولین دوسالانه جایزه دانشگاهی شهید بهروز مرادی در بخش پژوهش با مقاله ای با عنوان «نقش دیوارنگاری تصاویر شهدا در هویت و خاطره جمعی» داشت. با هم پاسخ های رستمی را می خوانیم:
*تعریف شما از مقاومت و پایداری و به تبع آن هنر مقاومت و پایداری چیست؟
مقاومت در معنای لغوی به معنی توانایی فرد یا جامعه در مواجهه با مشکلات، فشارها و تحولات منفی است. این مفهوم می‌تواند شامل ایستادگی در برابر ظلم، جنگ یا فشارهای اجتماعی و سیاسی باشد. پایداری نیز به معنی عدم تغییر و ثبات در برابر چالش‌ها اشاره دارد. همچنین پایداری شامل حفظ هویت، ارزش‌ها و اهداف است حتی در برابر مشکلات و تهدیدات به شمار می‌رود. در عین حال هنر مقاومت و پایداری توانایی افراد یا جوامع در استفاده از خلاقیت، هنر و ابتکار برای بیان ایده‌ها و نظرات خود، به منظور ایستادگی در برابر ظلم و سختی‌ها اشاره دارد. این هنر می‌تواند شامل ادبیات، موسیقی، نقاشی و تعزیه‌خوانی و سایر شکل‌های هنری باشد که پیام مقاومت و پایداری را منتقل می‌کند. در کل، این مفاهیم به قدرت، وحدت و ایستادگی در برابر چالش‌ها و دشواری‌ها اشاره دارند و از طریق هنر، به بیان تجارب و احساسات شخصی خود و مردم می‌پردازند. هنر مقاومت صادق‌ترین و شیواترین شیوه برای بیان انتقادات و جریان سازی مفاهیمی همچون بیداری، آزادی، عدالت، مقاومت، ایثار، ترویج فضائل اخلاقی، رواج حکمت و معرفت بوده است.
*در بین اندیشمندان، کدام یک به مقوله مقاومت و پایداری توجه کرده اند؟
مقوله مقاومت و پایداری در اندیشه‌های بسیاری از فلاسفه و جامعه‌شناسان در کشورهای مختلف مورد توجه قرار گرفته است. برخی از اندیشمندانی که به این موضوعات پرداخته‌اند شامل:
- میشل فوکو که نقدهایی بر قدرت و سرکوب در جوامع مختلف دارد. به نوعی به مقاومت اجتماعی و فردی می‌پردازد.
- آرنت که مفاهیم مربوط به قدرت و مقاومت در مقابل استبداد را بررسی کرده است.
اما در زمینه تفسیر، تحلیل یا تحریف هنر مقاومت و پایداری در ایران، هنرمندانی مانند:
- شریعتی با تفسیر مباحث مذهبی و اجتماعی به مقوله مقاومت پرداخته و هنر را به عنوان ابزاری برای بیداری و مقاوم‌سازی جامعه می‌بیند.
- سلمان هراتی در ایران، محمود درویش در فلسطین در شعرهایشان به موضوعات اجتماعی و مقاومت انسانی توجه خاصی دارند و می‌توانند به نوعی به تفسیر هنر مقاومت پرداخته باشند.
*مقاومت و پایداری و به تبع آن هنر مقاومت و پایداری چه نقشی در گسترش صلح، حفظ محیط زیست، تلاش برای زندگی بهتر، پاسداشت حقوق شهروندی، گسترش دموکراسی، رعایت حقوق اقلیت ها و پاسداری از آزادی های فردی زنان می تواند ایفا کند؟
مقاومت و پایداری می‌توانند نقشی اساسی در گسترش صلح و تحقق عدالت اجتماعی و حقوق بشر ایفا کنند. به طور خاص به توسعه صلح می‌پردازد. مقاومت در برابر ظلم و ناعدالتی می‌تواند به ایجاد آگاهی عمومی و جلب توجه به مسائل اجتماعی منجر شود، که در نهایت به برقراری صلح پایدار کمک می‌کند. همچنین حفظ محیط زیست را در خود گنجانده است. پایداری به معنی حفظ منابع طبیعی و احترام به اکوسیستم‌هاست. مقاومت در برابر آسیب‌های زیست‌محیطی می‌تواند الهام‌بخش برنامه‌های حفظ محیط زیست باشد. توجه به حقوق شهروندی و پایداری در دفاع از حقوق شهروندان، موجب ایجاد زیرساخت‌های لازم برای یک جامعه عادلانه و فراگیر می‌شود.آزادی‌های فردی زنان و پایداری در مبارزه برای برابری جنسیتی و حقوق زنان، به ایجاد جامعه‌ای عادلانه‌تر و برابرتر کمک می‌کند. به طور کلی، مقاومت و پایداری به عنوان ابزارهایی برای تغییر اجتماعی و فرهنگی، می‌توانند به تحقق این اهداف کمک کنند.
*تفاوت بین هنر مقاومت با هنر مبارزه و اعتراض در چیست؟
هنر مقاومت و هنر مبارزه و اعتراض هر دو از ابزارهای بیانی و فرهنگی هستند که به منظور بیان نارضایتی‌ها و علیه ظلم‌هاو خواسته‌های اجتماعی استفاده می‌شوند، اما تفاوت‌هایی دارند. هنر اعتراضی به نوعی جنبش محسوب می‌شود و هنر مبارزه سطح وسیع‌تری را در بر می‌گیرد. در هنر مقاومت هدف بیشتر بر روی حفظ هویت فرهنگی و گردآوری جامعه و هنر اعتراضی بر روی انتقاد از سیستم و وضعیت‌های ناعادلانه تمرکز دارد.به طور کلی، هنر مقاومت می‌تواند بخشی از هنر مبارزه و اعتراض باشد، اما هنر مبارزه و اعتراض لزوما بر روی مقاومت تأکید دارد. هر دو می‌توانند به هم کمک کنند و مکمل نیز یکدیگر باشند.
*سهم زنان در مقاومت و پایداری و همچنین در هنر و ادبیات مقاومت و پایداری چه اندازه است؟
سهم زنان در مقاومت و پایداری نقش بسیار مهم و بی‌بدیلی دارد. آنها در خط مقدم مبارزات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی حضور داشته و با فداکاری و ایستادگی خود به تقویت و پیشبرد این اهداف کمک کرده‌اند. زنان نه تنها در میدان‌های جنگ و مبارزات مستقیم بلکه در جنبه‌های مختلف اجتماعی و اقتصادی نیز نقش مؤثری ایفا کرده‌اند. آنها به عنوان مادران، همسران و خواهران به طور غیر مستقیم حمایت و معنویت زیادی به مبارزات بخشیده‌اند. در هنر و ادبیات مقاومت، زنان نیز خود را به خوبی نشان داده‌اند. آثار ادبی و هنری بسیاری از نویسندگان و هنرمندان زن به بیان تجربیات و احساسات ناشی از جنگ و ظلم پرداخته و به نوعی صدای مقاومت را بلند کرده‌اند. به عنوان مثال، داستان‌ها و شعرهای بسیاری که به زندانیان سیاسی یا تجارب زنان در زمان جنگ پرداخته‌اند، همگی نشان‌دهنده عمق احساسات و فکر این قشر از جامعه هستند. هر چه زنان بیشتر در مبارزات حضور داشته باشند، بیشتر نیز تجربیات و احساساتشان را در قالب هنر و ادبیات منتقل می‌کنند. در نهایت، به‌نظر می‌رسد که سهم زنان در هر دو حوزه نه تنها همخوانی دارد، بلکه می‌تواند به‌عنوان یک مکمل برای یکدیگر عمل کند و قدرت و استقامت جامعه را افزایش دهد.
*دیوارنگاری تصاویر شهدا را در زیر کدام یک از هنرها، طبقه بندی می‌کنند؟
دیوارنگاری تصاویر شهدا معمولا تحت هنرهای شهری (Urban Art) طبقه‌بندی می‌شود. وقتی صحبت از هنر شهری می‌شود، دیوارنگاری می‌تواند جزو این دسته باشد، زیرا این نوع هنر در فضاهای عمومی و شهری اجرا می‌شود و به تزیین و زیبایی محیط شهری کمک می‌کند. علاوه بر جنبه زیبایی شناسی به انتقال مفاهیم بصری، فرهنگی و هنری نیز استفاده می‌شود.
*دیوارنگاری از شهدای زن هم وجود دارد؟
بله، دیوارنگاری از شهدای زن نیز وجود دارد. این نوع آثار هنری می‌تواند به تبیین و تجلیل از نقش شهدا، به‌ویژه شهیدان زن و تأثیر آنها در تاریخ و فرهنگ جامعه، بپردازد. در بعضی از شهرهای ایران تصاویر شهدای زن به خوبی بر روی دیوارها نقش بسته شده است.
*مهم ترین ضرورت برای دیوارنگاره های دفاع مقدس چیست؟
دیوارنگاره‌ها به عنوان نمادهایی از تاریخ و فرهنگ ملت ایران اهمیت زیادی دارند. برخی از دلایل ضرورت وجود آنها عبارتند از:
- حفظ یاد و خاطره: دیوارنگاره‌ها می‌توانند یادآور فداکاری‌ها و رشادت‌های دفاع مقدس باشند و نسل‌های جوان را با این تاریخ آشنا کنند
- تقویت هویت ملی: این آثار می‌توانند حس اتحاد و همبستگی را در بین مردم تقویت کنند و هویت ملی را شکل دهد.
- آموزش تاریخی توجه به تاریخ و جنگ‌ها می‌تواند به عنوان یک درس برای آینده و جلوگیری از تکرار اشتباهات گذشته برای نسل آینده عمل کند.
- جلوگیری از فراموشی: با مرور زمان، خطر فراموشی تاریخ بیشتر می‌شود و دیوارنگاره‌ها نقش مهمی در نگه‌داشتن این خاطرات ایفا می‌کنند.
وجود این آثار در سطح شهر می‌تواند به عنوان پل ارتباطی بین گذشته و حال عمل کند و فرهنگ ایثار و فداکاری را زنده نگه دارد.
* تا چه اندازه در حافظه جمعی ما تصاویر شهدا وجود دارد؟ دیوارنگاره هایی با این موضوع چه تاثیری در این حافظه جمعی می‌توانند ایفا کنند؟
تصاویر شهدا در حافظه جمعی ما نقش بسیار مهمی دارند. این تصاویر نماد فداکاری، ایثار و وحدت هستند و بخصوص در فرهنگ‌های ایرانی و اسلامی، یادآور ارزش‌های بالایی هستند. در دیوارنگاره‌ها که به تصویر کشیدن این قهرمانان می‌پردازند، می‌توانند تأثیرات قابل توجهی در حفظ و تقویت این حافظه جمعی داشته باشند. در این تصویر نگاری علاوه بر احیای یاد و خاطره به ما کمک می‌کند تا یا شهدای عزیز را زنده نگه داریم و نسل آینده با این قهرمانان آشنا شوند. در عین حال تقویت هویت ملی را به همراه دارد. این دیوارنگاره‌ها می‌تواند حس هویت ملی و تعلق خاطر را در جامعه تقویت کند. حفظ ارزش‌های انسانی و اجتماعی و انتقال به نسل جدید می‌شود. با ارائه این تصاویر تاریخ به زبان ساه و قابل درک برای جوانان قابل عرضه خواهد بود. به طور کلی، دیوارنگاره‌ها به عنوان یک ابزار هنری و اجتماعی می‌توانند نقش مؤثری در تقویت و حفظ حافظه جمعی در مورد شهیدان ایفا کنند.
*به طور مشخص نقش دیوارنگاری تصاویر شهدا بر هویت‌های گوناگون را در شهر بفرمایید.
دیوارنگاری تصاویر شهدا در شهرها نقشی بسیار مهم و چندوجهی در شکل‌گیری هویت‌های مختلف دارد. این نقش‌ها می‌توانند شامل موارد زیر باشند:
- تثبیت هویت فرهنگی: تصاویر شهدا معمولا نمادهایی از فرهنگ، تاریخ و ارزش‌های یک جامعه هستند. این دیوارنگاری‌ها می‌توانند هویت فرهنگی مردم را تقویت کنند و احساس تعلق به یک تاریخ مشترک را ایجاد نمایند.
- ایجاد حس ملیت: تصاویر شهدا به عنوان نمادهایی از فداکاری و ایستادگی، می‌توانند حس ملیت و وحدت را در افراد تقویت کنند. این تصاویر باعث می‌شوند که مردم در برابر چالش‌ها و مصائب، احساس اتحاد بیشتری داشته باشند.
- میراث مذهبی: در بسیاری از جوامع، شهدا به عنوان نمادهای مذهبی نیز شناخته می‌شوند. دیوارنگاری‌هایی که تصاویری از شهدا و پیام‌های مذهبی را نشان می‌دهند، می‌توانند به تقویت هویت مذهبی جامعه کمک کنند.
- حس نوستالژی و یادآوری: این تصاویر می‌توانند یادآور خاطرات و تجربیات تاریخی باشند و حس نوستالژی را در افراد ایجاد کنند. افراد با دیدن این تصاویر، به یاد وابستگی‌های شخصی و اجتماعی خود می‌افتند و احساساتی همچون غم و شادی را تجربه می‌کنند.
- رشد اجتماعی و سیاسی: دیوارنگاری‌های متعلق به شهدا می‌توانند به عنوان پیامی از طرف دولت یا جامعه به نسل‌های جدید عمل کنند و آنان را نسبت به تاریخ و آرمان‌های گذشته آگاه نمایند.
- فضای عمومی و هنر شهری: این نوع دیوارنگاری‌ها به زیباسازی فضاهای عمومی و ایجاد استحکام اجتماعی در محله‌ها کمک می‌کنند و به عنوان یک ابزار هنری قوی در فضاهای شهری عمل می‌کنند.
بنابراین، دیوارنگاری تصاویر شهدا به شیوه‌های مختلف می‌تواند به تقویت هویت‌های فرهنگی، ملی، مذهبی و اجتماعی در شهرها کمک نماید.
*خاطره جمعی چگونه با دیوارنگاری تصاویر شهدا می تواند شکل بگیرد؟
خاطره جمعی می‌تواند با دیوارنگاری تصاویر شهدا از طریق ایجاد یک فضای بصری و احساسی قوی شکل بگیرد. دیوارنگاری به عنوان یک هنر عمومی، امکان ارتباط عمیق‌تری با تاریخ و فرهنگ را فراهم می‌کند. در این تصاویر یادآوری و احترام نسبت به فداکاری‌ها و جان‌فشانی‌های نسبت به شهدا فراهم می‌شود. مردم با دیدن تصاویر با یادگارهای فرهنگی و احتماعی خود ارتباط برقرار می‌کنند. این فضای ایجاد شده سبب تلنگر در افراد شده و گفتگو را فراهم می‌سازد تا نسل جدید با داستان‌های شهدا آگاه و از این عزیزان یاد بگیرند و با ارزش‌های انسانی و ملی آشنا شوند. در انتها به مردم یاد آوری کند که بخشی از تاریخ و فرهنگ بزرگی هستند. در کل، دیوارنگاری تصاویر شهدا می‌تواند به عنوان ابزاری قوی برای حفظ و انتقال خاطره جمعی و ارزش‌های اجتماعی عمل کند.
* نمونه هایی از این نوع دیوارنگاره ها در جاهای دیگر دنیا نیز وجود دارد؟
دیوارنگاره‌ها در بسیاری از نقاط جهان وجود دارند و نمادهایی از فرهنگ و هنر محلی به شمار می‌روند. در ایتالیا هنرمندی به نام (Bansky) هنرمند خیابانی معروف، دیوارنگاره‌هایش در شهرهای مختلف دنیا، از جمله بروکسل و لندن، شناخته شده هستند
در منطقه "لا رمِدا" مکزیک دیوارنگاره‌های رنگارنگ و فرهنگی باتوجه تاریخ و فرهنگ مکزیک وجود دارد. در "سالتیو" موضوعات اجتماعی و سیاسی کار شده است.در آلمان و در شهرهایی مانند بمبئی هند نیز دیوارنگاره‌هایی با عنوان آزادی و وحدت اجرا شده است.هر کدام از این اثرها داستان‌ها و معانی خاصی را به تصویر می‌کشند و عموما در فضاهای عمومی قرار دارند.
*مهم ترین آموزه مقاومت برای فضاهای دانشگاهی و دانشجویی چیست؟
مهم‌ترین آموزه مقاومت برای فضاهای دانشگاهی و دانشجویی، ترویج روحیه انتقاد و پرسشگری است. روحیه انتقاد سازنده فرصتی برای بحث و گفت‌و گوهای مفید را فراهم می‌سازد. در فضای ایجاد شده مقاومت در برابر فشارهای اجتماعی و سیاسی با حفظ اصول اخلاقی و اعتقادی، همبستگی، همکاری در برابر چالش‌ها و مشکلات به صورت غیر مستقیم در بین جوانان ایجاد می‌شود. آنها آگاهی لازم در مورد حقوق و مسئولیت‌ها و انتقاد و تحلیل را به دست می‌آورند. این آموزه‌های انتقادی و تحلیل‌گر می‌تواند به دانشجویان کمک کند تا در مسیرهای سخت‌تر هم موفق باشند و به اصلاحات مثبت در جامعه کمک کنند.
*کدام زنان هنرمند و پژوهشگری در جهان با موضوع مقاومت و پایداری، اثر تولید کرده اند؟
هنر مقاومت و پایداری موضوعی بسیار مهم و تأثیرگذار است که توسط بسیاری از هنرمندان و پژوهشگران زنان در سراسر جهان مورد توجه و تولید آثار قرار گرفته است. در ادامه به چند نمونه از این هنرمندان و آثارشان اشاره می‌کنم:
- خانم زهره یزدان پناه محقق و پژوهشگر در این زمینه به تالیف کتاب، مقاله پرداختند. با قلم شیوا و توانای خود به بیان مقاومت زنان فلسطینی، ایستادگی، مقاومت و تداوم حماسه‌آفرینی‌های آنان برای حفظ سرزمین و حتی اعتقادات‌شان پرداخته است.
- شیرین نشاط در ایران که به تجربیات زنان در جوامع اسلامی و چالش‌های هویتی پرداخته است. آثارش همواره در زمینه مقاومت فرهنگی و اجتماعی محوریت دارد.
- ملیحه شریف در ایران که به مسائلی چون تبعیض و مبارزات زنان پرداخته و از هنر به عنوان ابزاری برای بیان اعتراضات اجتماعی استفاده می‌کند.
- واجی به برسلکه (Wajiha Badr) در فلسطین که آثار او بر پایه تجربه زنان فلسطینی و مقاومت آنها در برابر اشغالگری شکل گرفته و پیام‌های قوی در مورد پایداری را منتقل می‌کند.
*انتخاب شما از بین این آثار کدام می تواند باشد؟
یک اثر بسیار تأثیرگذار، نمایشگاه "زنان الله" اثر شیرین نشاط است که با استفاده از عکس و ویدئو به نمایش تجربیات زنان در دوران جنگ می‌پردازد. این نمایشگاه احساسات عمیق و واقعی را به نمایش می‌گذارد و به همین دلیل، بسیاری از مخاطبان آن را پسندیده‌اند.
*توزیع جغرافیایی علاقمندان و تولیدکنندگان آثار هنر مقاومت و پایداری در جهان چگونه است؟
توزیع جغرافیایی علاقمندان و تولیدکنندگان آثار هنر مقاومت و پایداری در خاورمیانه در کشورهای مثل فلسطین، ایران و سوریه، هنرمندانی با تمرکز بر مقاومت اجتماعی وجود دارند. درآفریقا هنرمندان زن از کشورهای مختلف، نظیر نیجریه و کنیا، با موضوعاتی مانند جنگ و نابرابری‌های اجتماعی آثار خود را تولید می‌کنند. در آمریکای لاتینکشورهای مانند برزیل و شیلی هنرمندانی با موضوعات اجتماعی و سیاسی را پرورش داده‌اند که به مقاومت در برابر ظلم می‌پردازند. هنر مقاومت و پایداری با ارتباط عمیق خود با مسائل اجتماعی و فرهنگی، به ابزاری برای بیان ناخوشی‌ها و امیدها تبدیل شده است. این هنرمندان با پذیرش چالش‌ها و اثر بخشی آثار خود در دنیا، نقاط اتصال قوی برای بینش‌های متفاوت فرهنگی و اجتماعی ایجاد می‌کنند.
*با وجود اتفاقات جبهه مقاومت و همچنین جهت اصلاح سبک زندگی، پرداختن به هنر مقاومت و پایداری در ابعاد مختلف تا چه اندازه مهم و ضروری است؟
هنر مقاومت و پایداری می‌تواند به تقویت هویت فرهنگی و اجتماعی کمک کند و پیام‌های قوی از اراده و استقامت را منتقل کند. از طریق هنر، می‌توان تجربیات تلخ و شیرین را به تصویر کشید و ادب و هنر ملت‌ها را زنده نگه داشت.همچنین، هنر مقاومت می‌تواند به ایجاد همبستگی اجتماعی و تقویت روحیه جامعه کمک کند. در زمان‌های سخت، هنر می‌تواند به عنوان ابزاری برای بیان اعتراض، امید و آرمان‌ها عمل کند و به جلب توجه جهانی درباره مسائل مختلف کمک نماید. در نتیجه، هنر مقاومت نه تنها ابزاری برای بیان احساسات و تجربیات انسانی است، بلکه به عنوان ابزاری موثر برای تغییرات اجتماعی و فرهنگی نیز عمل می‌کند.
*جلوه های مقاومت و پایداری را در کدامیک از شهرهای ایران بیشتر می توان دید؟
جلوه‌های مقاومت و پایداری را می‌توان بیشتر در شهرهای چون شهرهای جنوبی ایران مانند خرمشهر و اندیمشک مشاهده کرد. این شهرها به خصوص در دوران جنگ تحمیلی ایران و عراق، نمونه‌های بارز از ایستادگی و مقاومت مردم را نشان می‌دهند.
*شواهد شما برای این معرفی، چه چیزهایی هستند؟
-خرمشهر : مبارزات جانانه مردم در برابر حملات دشمن و آزادسازی این شهر بعد از اشغال. نماد مقاومت در جنگ و نمایش فداکاری‌های مردم محلی.
- اندیمشک: قرارگاه‌های نظامی و پشتیبانی از جبهه‌ها و نقش اساسی مردم در نقل و انتقال نیرو و تجهیزات. یادمان‌ها و موزه‌های جنگ که تداعی کننده تاریخ مقاومت و ایستادگی مردم هستند.
*از میان آثار هنرمندان حوزه هنر مقاومت و پایداری کدامیک را بیشتر دوست دارید؟ چرا؟
در دیوارنگاره «یا منصور أمِت» که به پویش «آغاز نصرالله» اشاره دارد، تصویر شهید سید حسن نصرالله رهبر حزب‌ا... لبنان ترسیم شده است که آیه ۲۱۴ سوره بقره نیز زیر آن حک شده است: «ألَا إِنَّ نَصر ٱللَّهِ قَرِیب؛ قطعا یاری خدا نزدیک است.» این اثر متعلق به دانیل فرخ و طراح نوشتار آن مجتبی حسن‌زاده از دیدگاه شخصی من تاثیرگذار بود.
*شناخت شهدا و کار برای شهدا با دیگر شناخت ها و کارها چه تفاوتی دارد؟
شناخت شهدا و کار برای شهدا یک موضوع خاص و عاطفی است که با دیگر شناخت‌ها و کارها تفاوت‌هایی دارد. در ادامه به چند نکته اشاره می‌کنم:
- عاطفه و احترام: شناخت شهدا بیشتر بر اساس عشق، احترام و دین‌مداری است. احساسات عمیقی مانند فخر، غم و افتخار در این نوع شناخت وجود دارد.
- اهدف و آرمان‌ها: شهدا معمولا نمایندگان آرمان‌هایی چون آزادی، استقلال و عدالت هستند. کار برای شهدا می‌تواند شامل تبلیغ این آرمان‌ها باشد.
- فرهنگ و تاریخ: شناخت شهدا به فرهنگ و تاریخ یک ملت مرتبط است. به یادآوری فداکاری‌های آنها کمک می‌کند تا ارزش‌های یک جامعه حفظ شود.
- عملکرد و فعالیت‌ها: کار برای شهدا معمولا شامل برنامه‌ها و فعالیت‌های فرهنگی، اجتماعی و آموزشی می‌شود که به ترویج یاد و خاطره آنها اختصاص دارد. مثل برگزاری مراسم، یادبودها و چاپ کتاب‌های ویژه.
- جایگاه روحانی: در بسیاری از فرهنگ‌ها، شهدا به عنوان نمادهای روحانی و الهی نیز شناخته می‌شوند و این موضوع بر نوع شناخت و کار برای آنها تأثیر دارد.
در مجموع، شناخت شهدا و کار برای آنها تأکید بیشتری بر احساسات، هویت فرهنگی و تاریخ یک ملت دارد و با دیگر کارها که ممکن است بیشتر جنبه‌های عملی و مادی داشته باشند متفاوت است.
