چرخه فقر و تضعیف آموزش

موضوعی که سال‌هاست برخی از کارشناسان، به اشکال مختلف هشدارهایی را در این زمینه بیان کرده بودند، اما آثار این تصمیم‌گیری‌ها به اشکال مختلف خود را نشان خواهد داد. به طور مثال، چند روز قبل عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه آموزش‌و‌پرورش و مدیر مرکز مطالعات تیمز و پرلز ایران، گفته بود‌ ۴۱ درصد دانش‌آموزان ایرانی به نقطه ۴۰۰، یعنی پایین‌ترین سطح عملکرد‌ نمی‌رسند و ۲۱ درصد آنها بسیار ضعیف هستند. از هر پنج دانش‌آموز ایرانی، دو نفر اصلا یاد نمی‌گیرند و ۷۰ درصد دانش‌آموزان مدارس روستایی پسرانه به حداقل سطح یادگیری نمی‌رسند.

این در‌حالی است که در بسیاری از مناطق کشور، پیش‌دبستانی به قدر کافی وجود ندارد و بسیاری از کودکان محروم از پیش‌دبستانی هستند؛ موضوعی که به شکل مستقیم در کیفیت آموزش کودکان حتی در مقاطع بالاتر هم اثر خواهد داشت. حتی در گزارشی که چندی پیش در «شرق» با عنوان «مدرسه در مثلث خطر» منتشر شد، اشاره می‌کند که داده‌های به‌دست‌آمده بیش از 10 استان کشور نشان می‌دهد‌ وضعیت کمّی و کیفی پیش‌دبستانی به‌ویژه در مناطق روستایی و محروم، شرایط نا‌مطلوبی دارد.

این داده‌ها که عمدتا در گفت‌‌و‌گوی «شرق» با مربیان و مسئولان پیش‌دبستانی‌ها به دست آمده است، نشان می‌دهد‌ محرومیت کودکان از آموزه‌های قبل از دبستان به شکل مستقیم در کیفیت آموزش آنها تا مقاطع بالاتر اثر خواهد داشت که در سال‌های اخیر بد و بدتر هم شده است. برای مثال نتایج آزمون‌های بین‌المللی تیمز 2023 و نتایج پرلز نشان می‌دهد 40 تا 45 درصد دانش‌آموزان ما در پایه‌های چهارم و هشتم حداقل‌های یادگیری را کسب نمی‌کنند. مابقی هم که نزدیک به 40 درصد دانش‌آموزان هستند، عملکرد زیر متوسط دارند؛ یعنی 80 درصد دانش‌آموزان ما نمی‌توانند عملکرد بالای متوسط داشته باشند و این یک هشدار جدی برای سیستم آموزشی کشور به حساب می‌آید.

این ماجرا حتی پیش‌از‌این هم موضوع قابل بررسی به حساب می‌آمده و یک عضو هیئت‌علمی دانشگاه تربیت مدرس در سال 97 به ایسنا گفته بود‌ نرخ پوشش پیش‌دبستانی در ایران بین 68 تا 85 درصد خواهد بود و 75 درصد از کودکان به دوره پیش‌دبستانی نمی‌رسند و مستقیم وارد دبستان می‌شوند؛ در‌حالی‌که این موضوع در کیفیت یاد‌گیری کودکان بسیار مؤثر است. از طرف دیگر، با وجود نقدهایی به کیفیت پایین سیستم آموزشی و ایجاد هزینه‌های اضافی بر دوش خانواده‌ها، رئیس سازمان ملی تعلیم و تربیت کودک هم به‌تازگی با بیان اینکه آموزش زبان انگلیسی در کودکستان‌ها «ممنوع» اعلام شده است، گفته این موضوع را رصد خواهیم کرد و تذکرات لازم را خواهیم داد.

با‌این‌حال خانواده‌های بسیاری که توان مالی دارند، مجبورند این آموزش‌ها را به صورت جداگانه برای فرزندان خود در نظر بگیرند که متحمل هزینه اضافی خواهند شد. در‌حالی‌که خانواده‌های روستایی و محروم که توان جبران چنین خلأهایی برای فرزندان‌شان را ندارند، کیفیت آموزشی کافی دریافت نمی‌کنند. عمده میانگین نمرات پایین در کشور هم به مناطقی مربوط است که از امکانات کمتر آموزشی برخوردار هستند؛

یعنی هرچه امکانات آموزشی برای دانش‌آموزان مهیاتر باشد، نتیجه بهتری دریافت خواهند کرد. به طور مثال و بر‌اساس داده‌هایی که چندی پیش رسانه‌ای شد، اواخر تیرماه امسال، تصویری از نمرات امتحان نهایی دانش‌آموزان در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که نشان می‌داد بالاترین میانگین نمرات نهایی مربوط به استان یزد با 12.4 و پایین‌ترین مربوط به سیستان‌وبلوچستان با 7.74 است. میانگین معدل تهران 10.67، خراسان جنوبی 11.81، گلستان 9.65، خراسان شمالی 9.82، کرمان 9.44، بوشهر 9.49، قزوین 10.89، خراسان رضوی 11.27، قم 11.27، اصفهان 11.43، سمنان 11.62، همدان 10.23 و هرمزگان 8.76 بود.

تمام استان‌ها وضعیت بسیار نامناسبی داشتند. چند روزی از انتشار این نمرات نگذشته بود که آمار رسمی‌تری اعلام شد. اوایل مردادماه گزارشی روی سایت‌های خبری قرار گرفت که حکایت از وضعیت نابسامان تحصیلی داشت؛ گزارشی که نمرات سال گذشته دانش‌آموزان را با سال‌های قبل از آن مقایسه کرده بود و نشان می‌داد تمام استان‌ها با افت تحصیلی شدیدی مواجه‌اند. برای نمونه در استان خراسان جنوبی معدل دانش‌آموزان از حدود 14.5 به 11.8 در سال تحصیلی ۱۴۰۲ رسیده بود.

در استان‌هایی مثل سیستان‌وبلوچستان، کرمان، هرمزگان، فارس، بوشهر، کهگیلویه‌وبویراحمد، چهارمحال‌وبختیاری، لرستان، ایلام، کرمانشاه، کردستان، آذربایجان غربی، گیلان، گلستان، خراسان شمالی و خوزستان میانگین نمرات امتحان نهایی برای تمام رشته‌های نظری زیر ۱۰ است. بااین‌همه در آخرین روز‌های مردادماه، رئیس مرکز سنجش و ارزیابی کیفیت آموزش‌‌وپرورش اعلام کرد‌ میانگین معدل دانش‌آموزان پایه دوازدهم در چهار رشته، بالا رفته است. محسن زارعی گفت‌ در رشته علوم تجربی، میانگین معدل دانش‌آموزان از 11.23 سال گذشته به ۱۲‌، در رشته ریاضی فیزیک از 10.79 به 11.82 و در علوم انسانی از 8.75 به 9.13 رسیده است.

 فقر عامل کاهش کیفیت آموزشی است

بر‌اساس دیدگاه زهرا کاویانی، کارشناس اقتصاد، که چندی پیش در سرمقاله تجارت‌نیوز به این موضوعات پرداخته بود، دهه ۹۰ را می‌‌‌توان به نوعی دهه ازدست‌رفته در اقتصاد ایران نامید. در این سال‌ها حدود ۱۰ میلیون نفر به جمعیت زیر خط فقر اضافه شد؛ به نحوی که در سال ۱۴۰۰ حدود ۲۶ میلیون نفر از جمعیت کشور زیر خط فقر مطلق بوده است.

همچنین اضافه کرده بود‌ اختصاص سهم بالایی از هزینه‌‌‌های خانوار به مسکن و خوراک باعث می‌شود‌ خانوارها بودجه و درآمد کمتری برای اختصاص به دیگر هزینه‌‌‌ها، از جمله آموزش داشته باشند. بررسی‌‌‌ هزینه‌‌‌های خانوار نشان می‌دهد سهم آموزش از کل هزینه‌‌‌های خانوار در طول زمان روند کاهشی داشته است. «سهم هزینه آموزش از کل هزینه‌‌‌های خانوار» از 2.10 درصد در سال ۱۳۸۹ به 0.84 درصد در سال ۱۴۰۰ رسیده است.

بر‌اساس داده‌های پیش‌رو و تحلیل‌های تخصصی که انجام می‌شود، موضوعی که اهمیت بسیار بالایی خواهد داشت، این است که کاهش سهم هزینه آموزش می‌تواند به تشدید فقر کمک کند؛ بنابراین ما به این شکل درگیر سیکلی خواهیم شد که تمامی ندارد. کیفیت پایین آموزش، شرایط و زمینه نامناسب برای آموزش کودکان و از طرفی هزینه‌های تحصیل که همه دست به دست هم می‌دهد که علاوه‌بر محرومیت تحصیلی و کاهش شدید میانگین معدل، در دراز‌مدت به گسترش فقر هم دامن خواهد زد؛ موضوعاتی که در بسیاری از مناطق محروم کشور قابل بررسی است.