طبق نقشه‌های قدیمی تهران و بر اساس آمار دارالخلافه طهران، بیشترین مساجد محله قدیمی اودلاجان در دوره قاجار و در زمان حکومت فتحعلی‌شاه و ناصرالدین شاه ساخته شده است. مسجد سپهدار در خیابان امیرکبیر یکی از همین مساجد است و آن‌طور که در منابع مکتوب تاریخی آمده، خانه سپهدار از رجال با نفوذ دوره قاجار دیوار به دیوار این مسجد بوده و به همین دلیل نام آن را مسجد سپهدار گذاشتند.
روایت‌هایی در باره مشارکت سپهدار در ساخت این مسجد هم نقل شده که با توجه به ثروت نامحدود برخی رجال قاجار چنین روایتی دور از واقعیت نیست. با توجه به زمان درگذشت سپهدار در سال ۱۲۰۴ شمسی تردیدی وجود ندارد که بنای مسجد به قبل از این تاریخ تعلق دارد اما در سال ۱۳۴۷ بازسازی شده است.
علیرضا زمانی، تهران‌پژوه، درباره تاریخچه مسجد سپهدار می‌گوید: «از معماری بنای قدیمی اطلاع چندانی در دست نیست اما به گفته روایان محلی، ساختمان مسجد نمای سنتی و اسلامی داشته و سردر ورودی و نمای بیرونی آن با کاشیکاری تزیین شده بود. برخی قدیمی‌ها می‌گویند کتیبه‌های قرآن در شبستان و اطراف صحن وجود داشته و نمای مسجد به احتمال فراوان به‌طور کامل آجری بوده است.»
مسجد و مدرسه سراج‌الملک یکی دیگر از بناهای قاجاری خیابان امیرکبیر است و آن‌طور که مسعود نوربخش در کتاب «تهران به روایت تاریخ» نوشته توسط رضاقلی خان سراج الملک بنا شده که پیشکار ظل السلطان، پسر ناصرالدین شاه قاجار بود. معماری مسجد سراج الملک به دوره قاجار تعلق دارد اما بخشی از شهرتش را مدیون ماجراهایی است که به ساخت آن ارتباط دارد.
علیرضا زمانی در باره ماجرای ساخت این مسجد تاریخی می‌گوید: «نکته جالب در باره مسجد سراج‌الملک این است که برای ساخت این بنا بخشی از خانه سراج‌الملک که قبلا میخانه ای در تملک «کنت دو مونت» نخستین رئیس پلیس تهران بوده با زمین وقفی ادغام می‌شود. به همین دلیل، روی یکی از کاشی‌های مسجد شعری با این مضمون نوشته شده است: «حسن توفیق بین که مسجد کرد/ سطح میخانه را سراج‌الملک» گفته می‌شود سراج‌الملک در سال ۱۳۰۱ به این شرط بخشی از خانه‌اش را به ساخت مسجد اختصاص داد که این بیت روی سردر بنا حک شود. با گذشت بیش از یک قرن از عمر مسجد، این شعر هنوز سر در این بنای تاریخی دیده می شود.»
خانه سراج الملک در خیابان امیرکبیر و کوچه سراج الملک بود. او بانی ساخت حمام کنار عمارت باشکوهش شد اما این حمام تاریخی هم با گذشت زمان تخریب شد و امروز هیچ نشانی از آن باقی نمانده است.
منبع: همشهری
منبع: faradeed-218518
