ماهی تیلاپیا؛ گونه‌ای مهاجم برای محیط زیست یا گزینه‌ای مناسب برای رسیدن به امنیت غذایی؟

 آبزی پروری، پرورش موجودات آبزی از جمله ماهی، نرم تنان، سخت پوستان و گیاهان آبزی در آب شیرین، لب شور و آب دریا است و در این میان تیلاپیا، ماهی آب شیرین و متعلق به خانواده سیچلیده است. این گونه، ماهی بومی آفریقا است، اما بسیاری از مناطق گرمسیری، نیمه گرمسیری و مناطق معتدل جهان در طول نیمه دوم قرن بیستم برای پرورش به عنوان غذا، ماهیگیری تفریحی، کنترل علف‌های هرز آبی و اهداف پژوهشی معرفی شد.  

تیلاپیا دومین ماهی پرتولید در جهان است و مطابق آمارهای جهانی از سال ۱۹۹۰ تا سال ۲۰۲۰ آمار تولید این آبزی در جهان در ۱۴۰ کشور دنیا ۱۵ برابر شده است.  تیلاپیا نخستین بار توسط ژاپنی‌ها در جنگ جهانی دوم با توجه به تاب آوری این آبزی در شرایط سخت محیط زیستی و آسان بودن تکثیر آن مورد استفاده قرار گرفت. ماهی تیلاپیا در سال ۱۳۸۷ به عنوان یک گزینه پرتولید وارد کشور شد اما با برخوردها و نظرات متفاوتی روبرو بود و دستگاه‌های مختلف نظرات مثبت و منفی بسیاری به این آبزی داشتند.

در سال ۱۳۹۷ میزان واردات فیله ماهی تیلاپیا حدود ۱۵ هزار تن برآورد شد اما در چند سال اخیر برای حمایت از تولیدکنندهای داخلی، سازمان شیلات ایران با محدود کردن واردات این میزان را به کمتر از ۱۰۰۰ تن رساند.  در دنیا ۷ میلیون تن ماهی تیلاپیا تولید می‌شود و تجارت جهانی این آبزی در سال ۲۰۲۰ نزدیک به ۴۵۰ هزار تن برآورد شده و این امر نشان می‌دهد که نگاه دنیا به این ماهی برای دستیابی به امنیت غذایی مثبت است.

ماهی تیلاپیا در ۱۴۴ کشور حدود ۶.۲ میلیون تن تولید می‌شود و با توجه به اینکه این گونه ماهی جزو ماهی‌های مهاجم محسوب می‌شود سازمان محیط زیست، دغدغه‌های زیست محیطی دارد و به همین دلیل نیز در یک بازه زمانی تولید آن متوقف و حتی قطع شد؛ اما طی روزهای گذشته به گفته سید حسین حسینی- معاون وزیر و رئیس سازمان شیلات ایران- برای رفع این نگرانی‌ها یک سری اصلاحات زیست فناورانه روی این ماهی انجام شده است. همچنین پرورش این آبزی در مدارهای بسته و قابل کنترل انجام می‌شود.  از سازمان حفاظت محیط زیست انتظار داریم، راه حل‌هایی ارائه دهد که علاوه بر حفظ محیط زیست، توسعه و تولید غذا را نیز داشته باشیم.

۱۴۰ کشور تولیدکننده تیلاپیا هستند

سید قباد مکرمی - مدیرکل دفتر آبزیان آب شیرین سازمان شیلات کشور- در  گفت‌وگو با ایسنا،  درباره پرورش تیلاپیا در کشور اظهار کرد: تکثیر و پرورش ماهی تیلاپیا با ورود این ماهی در سال ۱۳۸۷ توسط موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور رسما شروع شد. طی ۳ دهه اخیر پرورش این ماهی در جهان حدود ۱۸ برابر شده و از حدود ۳۰۰ هزار تن به بیش از ۶ میلیون تن افزایش یافته و در حال حاضر ۱۴۰ کشور پرورش دهنده این ماهی هستند.

وی افزود: در سال ۱۳۹۷ پس از برگزاری جلساتی در مرکز همکاری‌های تحول و پیشرفت ریاست جمهوری مقرر شد در گام نخست در ۴ استان پرورش این ماهی صورت پذیرد و سپس در خصوص ۱۱ استان با شرایط مشابه استان‌های اولیه (یزد، سمنان، قم و خراسان جنوبی) تصمیم گیری شود و در این راستا در سال ۱۳۹۷ ریاست وقت سازمان محیط زیست، مجوز پرورش در ۴ استان را صادر کرد که متعاقب آن با مخالفت مجدد معاون سازمان حفاظت از محیط زیست مواجه شد.

طی این سال‌ها مجوزهای مختلفی در استان‌های یاد شده صادر و سرمایه‌گذاران به پرورش این ماهی ورود کردند. در سال گذشته با توجه به ابلاغ قانون تسهیل صدور مجوزهای کسب و کار، موضوع محدودیت صدور مجوز تیلاپیا در هیات مقررات زدایی طرح شد و در نهایت منجر به صدور مصوبه شماره ۸۴ این هیات شد که با امضا وزیر وقت امور اقتصادی و دارایی ابلاغ شد. در این مصوبه سازمان شیلات ایران موظف شده است با همکاری سازمان محیط زیست شرایط و ضوابط صدور مجوز این گونه را با رعایت حساسیت‌های زیست محیطی تهیه و به هیات ارسال کند.

همه‌چیز خواری ماهی تیلاپیا یک نقطه ضعف است؟

مکرمی تاکید کرد: در خصوص کیفیت این ماهی باید به این نکته توجه کرد که این ماهی در دنیا به بازارهای جهانی و با استانداردهای بسیار سختگیرانه صادر می‌شود و در ایران نیز مکاتبات سازمان غذا و دارو و سازمان دامپزشکی به عنوان متولی رسمی محصولات خام دامی مبتنی بر تایید آن است و همه چیزخوار بودن دلیلی بر بی کیفیت بودن ارزش غذایی آن نیست. ماهی‌هایی که همه چیزخوار باشند به‌دلیل امکان استفاده از فرمول خوراک با میزان پروتئین جانوری کمتر، گونه‌هایی مناسب برای آبزی پروری از منظر اقتصادی و امنیت غذایی هستند و در مزارع نیز از غذای فرموله شده کارخانجات رسمی تولید خوراک استفاده می‌شود و حتی در سایت غذا و دارو آمریکا به مصرف هفتگی این ماهی توصیه شده است.

وی با بیان اینکه در سال‌های قبل که واردات این ماهی افزایش یافت بازار مصرف ایران از این ماهی به خوبی استقبال کرد و با پذیرش مصرف کننده ایرانی مواجه شد، درباره میزان تولید این ماهی در ایران اظهار کرد: طی سال‌های اخیر، میزان تولید این ماهی در استان‌های مجاز حدود ۱۰۰۰ تن در سال بود. در برنامه هفتم ضمن لحاظ محدودیت‌های احتمالی، مقدار ۶۰ هزار تن قید شده است، اما در صورت تصویب شرایط و ضوابط قطعا ظرفیت‌های تولید کشور خیلی بیش از این است.

۸۰ هزار استخر ذخیره آب در کشور؛ ظرفیتی برای پرورش ماهی تیلاپیا

مدیرکل دفتر آبزیان آب شیرین سازمان شیلات کشور درباره تاثیرات پرورش این ماهی اظهار کرد: با توجه به وجود قریب به ۸۰ هزار استخر ذخیره آب بخش قابل توجهی از این استخرها می‌تواند جایگاهی برای پرورش ماهی تیلاپیا باشد که پساب این استخرها نیز برای آبیاری زراعت و باغات استفاده می‌شود، لذا این استخرها می‌توانند بخشی از ظرفیت‌های جدید آبزی‌پروری باشند.

این ماهی گرمابی است و می‌تواند در فصل آبیاری به وزن بازاری برسد و نیازی به پمپاژ آب در فصل غیر آبیاری کشاورزی در استخرهای ذخیره آب نداشته باشد. قطعا توسعه پرورش قانونمند این ماهی می‌تواند مزایایی مانند افزایش درآمد کشاورزان، ارتقا بهره‌وری آب به‌دلیل کشت تلفیقی، افزایش مصرف سرانه آبزیان در مناطق گسترده و تنوع در سبد پروتئینی کشور و در نهایت امنیت غذایی را به همراه داشته باشد.

وی درباره شرایط محیطی پرورش این ماهی گفت:  از منظر فناوری، پرورش تیلاپیا به عنوان ماهی گرمابی در هر کجا که کپور ماهیان تولید می‌شود قابلیت تولید دارد و از منظر رعایت حساسیت‌های زیست محیطی محدودیت‌هایی در شرایط و ضوابط دیده شده است که لازم است با تعامل بین دستگاه‌ها و از طریق هیات مقررات‌زدایی ضمن محروم نکردن کشور از این مولفه موثر در امنیت غذایی به حساسیت‌های احتمالی زیست محیطی نیز توجه شود.

مکرمی ادامه داد: استان‌های تولید کننده این ماهی در آینده بستگی به شرایط و ضوابطی دارد که در آینده، در هیات مقررات زدایی مصوب خواهد شد. تیلاپیا در بسیاری از نقاط کشور به‌خصوص در استخرهای دو منظوره خرد و روستایی، مزارعی با پساب هدایت شده به اراضی زراعی و باغات، سیستم‌هایی مانند آب در گردش و بایوفلاک قابلیت تولید  دارد.

مدیرکل دفتر آبزیان آب شیرین سازمان شیلات کشور در پایان تصریح کرد: نقطه قوت این ماهی این است که بخش قابل توجهی از توسعه پرورش آن با توجه به سهولت تولید آن در صورت رفع موانع تولید، در جایگاه‌هایی همچون استخرهای ذخیره آب موجود و بخش دیگر در قالب صنعتی و نیمه صنعتی خواهد بود که قبلا احداث شده است و نیازی به سرمایه‌گذاری ثابت کلان ندارد و در بخش توسعه جدید نیز  می‌تواند از تسهیلات استانی تبصره ۱۸ نیز استفاده کند. ماهی تیلاپیا می‌تواند نقش موثری در ایجاد امنیت غذایی و تکمیل سبد پروتئین مورد نیاز کشور و ایجاد توازن در سبد پروتئین مصرفی کشور داشته باشد.

منبع: ایسنا