سری که بچرخانید غرق در بقایای تجملاتی می‌شوید که دیگر نیست، مبل‌های رنگی زیبا ولی خاک گرفته، چراغ‌های بزرگی که از سقف آویزان است ولی نوری ندارد، دیوارهای سیاه و رنگ و رو رفته، از این اثرِ تاریخیِ منحصربه‌فردِ به‌جامانده از دوران پهلوی که روزگاری کاخ یک شاهزاده شرقی بوده و باید به‌عنوان نماد بریزوبپاش طاغوتیان حفظ می‌شد، حالا ویرانه‌ای بیش باقی نمانده است.
اینجا کاخ شمس یا همان خدیجه پهلوی است، که تا پیش از انقلاب با عنوانِ شاه‌دُخت شمس پهلوی خطاب می‌شد، دومین و بزرگ‌ترین فرزند رضاشاه از ملکه تاج‌الملوک آیرملو و خواهر بزرگ‌تر محمدرضاشاه پهلوی.
ظرفیت منحصربه‌فرد این اثر تاریخی که در دل کرج جا خوش کرده بر کسی پوشیده نیست، مجموعه کاخ مروارید ازجمله آثار تاریخی البرز است که می‌تواند در جذب گردشگر داخلی و خارجی و همچنین توسعه استان کمک فراوانی کند ولی متأسفانه به علت پاره‌ای از مشکلات این مهم محقق نشده است.
باید به سرنوشت این اثر تاریخی اشاره‌ای داشته باشیم، سرنوشتی که سال ۹۲ می‌رفت تا در سایه بی‌مهری‌ها به چوب حراج گذاشته شود، خبر فروش غیرقانونی این مجموعه به شهرداری کرج در اسفندماه سال ۹۲ با واکنش‌های متفاوتی همراه بود و کار به‌جای رسید که دکتر سید محمود کاشانی یکی از حقوقدانان ایرانی و عضو شورای مرکزی حزب جمهوری اسلامی در نامه‌ای سرگشاده از حسن روحانی رئیس‌جمهوری ایران خواست که به این موضوع رسیدگی کند.
در این نامه چنین آمده بود: «باوجود ثبت ملی کاخ مروارید و زمین‌ها و باغ‌های وابسته به آن در فهرست آثار ملی و اعلام صریح رئیس این سازمان به مقامات اداری استان مربوط، بنیاد مستضعفان شش‌دانگ عرصه و اعیانی‌های احداثی در این اثر تاریخی و میراث فرهنگی را که بر پایه قوانین لازم‌الاجرای کشور در اختیار سازمان میراث فرهنگی است دریکی از دفاتر اسناد رسمی بر پایه سند انتقال قطعی شماره ٣٠٨٣٨ مورخ ٢٧ اسفند ١٣٨٦ خورشیدی به یکی از دستگاه‌های دولتی به بهای ٧٠ میلیارد ریال فروخته و تسلیم کرده است.»
وی در ادامه این نامه گفته بود: «ازآنجاکه کاخ مروارید بر پایه سوابق مزبور ازجمله اموال دولتی و آثار تاریخی است، قابل‌انتقال نیست بنابراین این معامله، غیرقانونی و بی‌اعتبار است و مورد معامله از سوی خریدار مزبور قابلیت تملّک نداشته است.»
پس از ورود رسانه‌ها به مسئله فروش غیرقانونی بخش‌های از کاخ مروارید و منتفی شدن این مسئله، مالک کاخ که یکی از ارگان‌ها بود اردیبهشت‌ماه سال ۹۳ با واگذاری این اثر به شهرداری کرج درخواست غیرقانونی مجوز احداث ساخت‌وساز در ۷۰ هکتار این مجموعه را داشت.
ازآنجایی‌که تغییر کاربری کاخ مروارید به واحدهای مسکونی در کمیسیون ماده ۵ مطرح‌شده بود، شهرداری کرج از اداره میراث فرهنگی استعلام خواست ولی ثبت ملی اثر باعث مخالفت میراث فرهنگی استان البرز شد و درنهایت خبر واگذاری کاخ مروارید به میراث فرهنگی همه رشته‌ها را پنبه کرد.
خبر خوب دیگری که سال گذشته در خصوص این اثر تاریخی منتشر و دل البرزنشینان را شاد کرد، رأی دیوان عدالت اداری مبنی بر حفظ کاخ مروارید برای آیندگان بود.
کاخ مروارید که در سال‌های اخیر فراز و نشیب‌های بی‌شماری را پشت سر گذاشته حالا با چالشی به نام مالکیت دست‌وپنجه نرم می‌کند، مالکیت کامل کاخ هنوز به میراث تعلق ندارد و همین مسئله باعث شده احیای اثر تحت الا شعاع قرار بگیرد، هرچند میراث در این سال‌ها هزینه‌های بسیاری متقبل شده است.
سید حمید طهایی استاندار وقت البرز نیز شانزدهم آذرماه سال ۹۵ از موافقت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با واگذاری بخشی از زمین ۱۱۲ هکتاری کاخ مروارید به میراث فرهنگی استان خبر داد و گفته بود: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی سال‌ها پیش این کاخ را از بنیاد مستضعفان خریداری و با واگذاری بخشی از این مجموعه به میراث فرهنگی موافقت کرده است این در حالی است که میراث فرهنگی خواستار واگذاری کل مجموعه است.
طهایی با بیان اینکه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی مراحل قانونی را برای خریداری این بنا انجام داده است، گفته بود: زمانی که استان البرز زیرمجموعه استان تهران بوده است سپاه با طی کردن مراحل قانونی و گرفتن موافقت کمیسیون ماده پنج تهران توانسته است مجوز ساخت و ساز در بخشی از این بنا را دریافت کند.
استاندار البرز همچنین گفته بود: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی مشروط بر اینکه زمین معوض دریافت کند کل بنا را واگذار خواهد کرد.
مباحث حقوقی و مالکیتی کاخ مروارید در حال پیگیری است و ظاهرا بنا شده که وزارت راه و شهر سازی زمین جایگزین به طرف دعوای سازمان میراث ارائه کندخسرو ارتقایی معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری البرز نیز پیش‌تر در گفتگو باخبرنگار مهر در خصوص مالکیت کاخ و دعواهای حقوقی سازمان میراث فرهنگی، گفته بود: مباحث حقوقی و مالکیتی کاخ مروارید در حال پیگیری است و ظاهرا بنا شده که وزارت راه و شهرسازی زمین جایگزین به طرف دعوای سازمان میراث ارائه کند.
با گذشت مدت‌ها از این اظهار نظر هنوز زمینی به عنوان جایگزین ارائه نشده و میراث با وجود پا برجا بودن این مشکل در حال هزینه کردن است.
اما علی‌اصغر مونسان معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان میراث فرهنگی در واپسین روزهای سال گذشته طی سفری یک‌روزه به استان البرز و بازدید از کاخ مروارید بابیان اینکه این اثر منحصربه‌فرد باید به موزه تبدیل شود، گفته بود: از رئیس سازمان برنامه‌وبودجه می‌خواهیم که برای بازدید از کاخ مروارید به استان البرز سفر کنند.
وی ماحصل بازدید رئیس سازمان برنامه‌وبودجه کشور از کاخ مروارید را تخصیص اعتباری برای ترمیم آن اعلام کرد و گفته بود: سازمان میراث فرهنگی تمام تلاش خود را برای ترمیم این کاخ انجام می‌دهد.
نوزدهم فروردین‌ماه جاری نیز محمدحسین طالبیان معاون سازمان میراث فرهنگی کشور در بازدید از کاخ مروارید در گفتگو باخبرنگار مهر از اختصاص اعتبار برای بازسازی این اثر تاریخی خبر داد و گفت: کاخ مروارید زمانی که به سازمان میراث فرهنگی تحویل داده شد وضعیت خوبی نداشت، این کاخ به حال خود رهاشده بود و سقف‌ها و بخش مرکزی آن به‌طورجدی آسیب‌دیده بود.
وی در ادامه بابیان اینکه پس از بازدید رئیس سازمان میراث فرهنگی برای بازسازی کاخ مروارید اعتباراتی تخصیص‌یافته است، تأکید کرد: متأسفانه تا پایان سال گذشته اعتباری برای بازسازی این کاخ موجود نبود.
معاون رئیس سازمان میراث فرهنگی با اشاره به اینکه بازسازی کاخ مروارید طبق اولویت‌بندی از تهیه نقشه بخش فاز یک آغازشده و ناظران و مهندسان پروژه شناسایی‌شده است، عنوان کرد: در نظر داریم بازسازی کاخ مروارید را به دست مهندسانی بسپاریم که از تجربه کافی برخوردار باشند و پیش‌ازاین سازه‌های بزرگی را مهندسی کرده باشند.
وی بابیان اینکه امید داریم که بتوانیم در سال جاری کاخ مروارید را نجات دهیم، خاطرنشان کرد: طبق اقدامات انجام‌شده می‌خواهیم افراد فنی و مسئولان بازسازی و ناظران پروژه در محل کاخ مستقر شوند.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین فخرالدین صابری طالقانی مدیرکل میراث فرهنگی استان البرز نیز در گفتگو مهر خبرنگار مهر با اشاره به نیاز مبرم کاخ مروارید به توجه ویژه و اقدام ملی، اظهار کرد: این اثر سال ۹۲ به میراث واگذار شد، متأسفانه در این سال ها کاخ مروارید مورد بی‌مهری قرارگرفته و به‌عنوان یک میراث فرهنگی اثر ارزشمند تاریخی که مالک اصلی آن مردم هستند در حال نابودی است، اما هنوز می‌توانیم آن را احیا کنیم.
وی با تأکید بر اینکه احیای کاخ مروارید خواسته قلبی سازمان میراث فرهنگی است، گفت: تأمین هزینه‌های بازسازی و مرمت این مجموعه ارزشمند نیازمند اقدام ملی و استانی است.
با ارائه همه این تفاسیر و اخبار پیرامون سرنوشت کاخ مروارید باید گفت؛ البرزنشینان در حسرت داشتن یک موزه مردم‌شناسی می‌سوزند به همین منظور از مسئولان ارشد استانی و کشوری انتظار دارند با تعیین تکلیف وضعیت مالکیت کاخ و اختصاص بودجه بتوانند در سال‌های اخیر دست فرزندانشان را گرفته و به کاخ بروند و از داشتن موزه بر خود ببالند.
مشخصات مجموعه کاخ مروارید
کاخ مروارید که سکونتگاه شمس پهلوی دختر دوم رضاشاه بوده است در منطقه خوش آب‌وهوای کرج یعنی مهرشهر واقع‌شده، در رابطه با این اثر ملی می‌توان چنین گفت ازجمله آثار معماری ارزنده‌ای است که طی سال‌های ۴۷ - ۱۳۴۵ هجری شمسی در زمینی به وسعت ۱۱۱ هکتار و با مساحتی حدود دو هزار و ۵۰۰ مترمربع احداث‌شده است.
شمس پهلوی تنها فرزند رضاشاه است که علاقه‌ای به فعالیت‌های سیاسی نداشت و برای زندگی به‌دوراز حاشیه‌های سیاسی زندگی در این گوشه از کرج را انتخاب کرد. هزینه‌ای که برای ساخت این کاخ در نظر گرفته‌شده بود مبلغی بالغ‌بر ۱ میلیون دلار بود.
زندگی در خانه‌ای به شکل باله‌های سفره‌ماهی
معماری این اثر متأثر از شیوه تفکر «فرانک لوید رایت» پرآوازه‌ترین معمار آمریکایی در نخستین دهه‌های قرن اخیر است. سازه اصلی و پلان کاخ به شکل سفره‌ماهی است که صدفی را در برگرفته است. سایر فضاهای کاخ عبارت‌اند از؛ راهرو مارپیچ و بدون پله که به سمت طبقات فوقانی امتداد دارد، سالن پذیرایی، دفتر مخصوص شمس، سالن سینما، سالن بیلیارد، آشپزخانه، اتاق‌های خواب، محل نگهداری پرندگان، استخر شنا، حمام و سرویس‌های بهداشتی، تمامی فضاهای معماری در زیر سقفی بافرم حلزونی و با نورگیرهای متعدد و به شکل دانه‌های مروارید اجراشده است، در ضلع شمالی کاخ و در محوطه بیرونی دریاچه نیز به شکل باله‌های سفره‌ماهی طراحی و اجراشده است که قابلیت قایق‌سواری را داراست درواقع دریاچه نیز نمادی از آبزیان بوده و شنا کردن سفره‌ماهی و صدف را تجسم می‌کند.
ساخت کاخ مروارید دو سال به طول انجامید
مصالح ساختمانی بکار رفته در ساخت کاخ از بتن مخصوص بوده که در جا تهیه و اجراشده است، بکار گیری گسترده و متنوع از صفحه‌های پلکسی گلاس و نورگیرهای سقف به شکل دانه‌های مروارید و از جنس پلاستوفوم مزیت بارز فضاهای اندرونی این بنا است مشخصه پیکره بیرونی این بنا، دوپوسته مستدیر بتونی است که باهم تلفیق‌شده‌اند و نورگیر وسیعی که کل سقف را پوشش می‌دهد به‌علاوه یک بخش حلزونی شکل که در بالای اتاق اختصاصی شمس تعبیه‌شده است. خلق این احجام، مطابق اندیشه رایت، با ایده همخوانی با طبیعت پیرامون بوده است.
سازه بتونی کاخ کاملاً از داخل نمایان است و با سنگ و پارچه و مصالح شفاف، ماهرانه ترکیب و تزیین یافته است. بخشی از دکوراسیون کاخ که توسط دو هنرمند آمریکایی طراحی‌شده است، به‌منظور تسریع و تسهیل در اجرا و انتقال، در کشور ایتالیا ساخته‌شده است. ساخت این کاخ بیش از دو سال به طول می‌انجامد.
در بسیاری از تزیینات داخلی، پسند و ذائقه ایرانی بامهارت لحاظ گردیده الگوهایی که نشانگر مفهوم «در» و «شمس» هستند به‌دفعات به چشم می‌خورند.
تمامی فضای سبز درواقع برداشتی نمادین از پارک‌های اروپایی بوده است که در طراحی آن الگوی فضای باغ‌های ایرانی نیز لحاظ و تلفیق‌شده و درختان و گل‌های باغ منتخبی از گونه‌های زیبای ایرانی و اروپایی است و با طراحی و بافت و پلان مجموعه هارمونی و هماهنگی بی‌نظیری دارد.
تخریب سازه بتونی بنای کاخ مروارید از داخل، به دلیل نفوذ آب از ناحیه سقف، گرچه از آغاز احداث کاخ اندک‌اندک شروع می‌شود، اما عدم رسیدگی و رفع مشکل، اکنون پس از قریب سه دهه، پوسیدگی و فرسودگی عمیق و فاجعه‌آمیزی به بار آورده است که‌ترمیم آن را صدها برابر دشوار کرده است.
شکی نیست پس از مرمت و نوسازی ساختمان کاخ و دکوراسیون داخلی آن، از این مکان بتوان به‌عنوان یکی از گران‌بهاترین گنجینه‌های هنر و معماری معاصر دنیا در کشورمان بهره گرفت و علاوه بر عموم مردم، به‌طور اخص از کارشناسان و علاقه‌مندان معماری، طراحان داخلی، دکوراتورها و به‌ویژه متخصصان سازه، استقبال شایسته‌تری به عمل آورد.
