بحران دامن‌گير آب در كشاورزي

«تابستان امسال، بحران آب كشور را درمي‌نوردد!»‌ اين جمله‌اي است كه اين روزها مسئولان با شدت و حدت كمتري آن را بيان مي‌كنند و نمي‌خواهند آن را در بوق و كرنا كنند. اما بايد گفت كه بحران آب جدي‌ترين موضوعي است كه بايد بيش از پيش به آن پرداخته و توسط دولتمردان هشدار جدي داده شود. افت بارندگی‌های امسال موجب شده از میان ۱۷۷ سد بزرگ کشور، ۶۹ سد از جمله سدهای زاینده‌رود، شهید رجایی، ساوه و ملاصدرا همچنان کمتر از ۴۰ درصد آب ذخیره‌شده داشته باشند. کاهش بارندگی‌های سال آبی جاری و در پی آن افت روان‌ آب‌ها موجب شده است تا حجم ذخیره آب 177 سد بزرگ موجود در 6 حوضه آبریز دریای خزر، خلیج فارس، دریاچه ارومیه، فلات مرکزی، هامون و سرخس به 25.36 میلیارد مترمکعب برسد که در مقایسه با سال گذشته آب موجود در مخازن سدهای کشور کاهش 24 درصدی پیدا کرده است. ورودی و خروجی آب از سدها نیز متاثر از افت نزولات جوی با کاهش‌های محسوسی مواجه شده‌اند؛ به‌گونه‌اي که ورودی به این سازه‌های آبی 43 درصد و خروجی از آن‌ها نیز نسبت به سال گذشته 30 درصد کمتر شده است و هم اکنون به طور میانگین 51 درصد مخازن سدهای یاد شده دارای منابع آبی است. در این بین از میان 177 سد بزرگ موجود در این 6 حوضه آبریز 39 درصد از آن‌ها و به تعبیری 69 سد بزرگ کشور از جمله سدهای شهیدرجایی، زاینده‌رود، ساوه و ملاصدرا در آستانه تابستان همچنان کمتر از 40 درصد آب ذخیره شده دارند. علاوه بر اين‌ها بحران آب بر برخي محصولات كشاورزي در جنوب كشور از جمله نخلستان‌ها تاثير ناگواري داشته است و به گفته مسئولان شوری آب به‌شدت روی نخل‌های خرما در خوزستان و بوشهر تاثیر گذاشته و بيشتر نخل‌هایی که در مجاورت آب‌های شور قرار دارند، در معرض خشک شدن هستند.
ذخایر رو به پایان آب‌های زیر زمینی
اين اواخر نيز عیسی کلانتری رييس سازمان محیط زیست گفته است: ۱۷۰ میلیارد متر مکعب از آب‌های فسیلی سرزمینی ایران در چند سال گذشته مصرف شده است. مجموع آب‌های فسیلی کشور ایران حدود ۵۰۰ میلیارد متر مکعب است که از این میزان ۳۰۰ میلیارد متر مکعب آب‌های شور و مابقی آب شیرین است. از مجموع ۲۰۰ میلیارد متر مکعب آب‌های شیرین فسیلی، ۱۷۰ تا ۱۸۰ میلیارد مترمکعب مصرف شده و می‌توان گفت ذخایرآب‌های زیر زمینی ایران رو به پایان است.
كاهش ورودي مخازن سدهاي كشور
کاهش ارتفاع و ذخیره آب سدهای دارای نیروگاه برقابی موجب شده تا این مراکز نیز با کاهش تولید انرژی روبه‌رو شوند؛ به طوری که برق تولیدی 53 نیروگاه‌ برق‌آبی کشور از ابتدای امسال تا 21 اردیبهشت به 1011 گیگاوات ساعت برسد که در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته 61.3 درصد کاهش داشته است. روندی که موجب شده تا در این بخش نیز با کاهش 3300 مگاواتی کمبود تولید در نیروگاه‌های برق‌آبی مواجه باشیم. در حال حاضر حجم ذخیره کنونی آب در سدهای پنج گانه استان تهران (لار، طالقان، امیرکبیر، لتیان و ماملو) 684 میلیون مترمکعب بوده و 36 درصد حجم این سدها نیز پر است.
بررسی این اعداد و ارقام حکایت از آن دارد که حجم مخازن سدهای پنج گانه استان تهران نسبت به مدت مشابه سال گذشته 32 درصد کاهش داشته و ورودی آب به اين سدها نيز افت 38 درصدی پیدا کرده است. چندی پیش حاج رسولی‌ها مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران نیز اعلام کرده بود که در استان تهران ورودی آب به مخازن سدها حدود 30 درصد نسبت به سال گذشته کمتر شده اما با توجه به ذخایر سال گذشته این آب تا حدودی جبران شده است. با وجود بارش‌های اخير در کشور همچنان میزان بارندگی‌ها و ورودی آب به مخازن سدهای کشور به ترتیب 36 و 40 درصد کمتر از مدت مشابه سال گذشته است.
هشدار ناسا درباره بحران آب شیرین جهان
ناسا نيز در گزارشی که در نشریه نیچر منتشر کرده برای نخستین‌بار براساس اطلاعات ماهواره‌های گرانشی در یک دوره ۱۴ ساله درباره کاهش جدی منابع آب شیرین جهان هشدار داده است. در این گزارش محل دقیق مناطقی از جهان که اوضاع آب شیرین به ‌خاطر برداشت بی‌رویه به خطر افتاده، مشخص شده است. کاهش منابع آب شیرین در مناطقی مانند شمال و شرق هند، شمال شرقی چین، کالیفرنیا، جنوب روسیه، استرالیا و خاورمیانه به برداشت آب‌های زیرزمینی و نحوه کشت آبی مرتبط است. این اطلاعات نشان می‌دهد در ۱۴منطقه کاهش منابع آب به‌ خاطر فعالیت و استفاده نادرست انسانی بوده و هشت مورد این تغییرات به‌خاطر دلایل آب و هوایی بوده است.
آسيب كم آبي به كشاورزي
در اين بحبوحه بحران آب، شوری و کم آبی رمق نخلداران خوزستان را گرفته است. محسن رشید فرخی، رييس انجمن ملی خرما در اين خصوص گفته است: شوری آب به‌شدت روی نخل‌های خرما در خوزستان و بوشهر تاثیر گذاشته و اکثر نخل‌هایی که در مجاورت آب‌های شور قرار دارند، در معرض خشک شدن هستند و حداقل یک‌سوم خرمای تولیدی در کشور در همین مناطق تولید می‌شود که در معرض نابودی قرار گرفته است.
بحران در پيش است
چندي پيش وزیر نیرو گفت: اگر بارش‌ها به میزان نرمال هم برسد، همچنان بحران داریم، تا زمانی که سه میلیارد متر مکعب فاضلاب خام جمع‌آوری و تصفیه نشده و در پهنه آب‌های سطحی و زیرزمینی رها می‌شود، بحران وجود دارد. مسائلی همچون کم‌بارشی، وضعیت نامناسب منابع آب زیرزمینی یا اقتصاد نامتوازن بخش آب و انرژی که در مجموعه وزارت نیرو به عنوان تهدیدی جدی تلقی می‌شود. در اين ميان مردم آن‌گونه که باید به اين مسائل باور ندارند یا نسبت به آن کم‌اعتماد هستند.
ضرورت ارتقای سواد آب و انرژی در میان مردم
به گفته اردكانيان سواد آب و انرژی مجموعه‌ای از داده‌ها و اطلاعاتی است که به مردم منتقل می‌شود تا ابعاد مختلف مقوله آب و انرژی را بشناسند و قادر باشند به درستی در مورد آن تفکر و نقش آن را در زندگی خود درک کنند، روابط متقابل بین آب، غذا و انرژی را دریابند و برای عمل مناسب و سازگار با کم‌آبی و شرایط انرژی کشور آمادگی داشته باشند. به جای استفاده از واژه مقابله با خشکسالی که به لحاظ زمانی شرایطی موقتی را به ذهن متبادر می‌کند، از عنوان سازگاری با کم‌آبی که در ذات خود دارای استمرار و همیشگی است، استفاده کنیم که جامعه ما به خوبی بداند موضوع کم‌آبی همذات با اقلیم ماست و بايد برنامه‌های زندگی، توسعه و رونق تولید خود را در کشور براساس شرایط کم‌آبی بازنگری کرده و براساس آن تدوین و اجرا کنیم. براي ارتقای سطح آگاهی‌ها و سواد عمومی بايد از سطح مدارس شروع كرد و تا سطح دانشگاه‌ها و سایر نهادها تعمیق پیدا کند تا در جامعه همان‌گونه که به شکل وسیعی همه آحاد کشور با این دو کالا درگیر و مرتبط هستند، سطح سواد عمومی نیز نسبت به مسائل مرتبط با آب و انرژی هم به یک سواد همه‌گیر و فراگیر برسد.
تصورات نادرست در مورد اقتصاد آب و انرژی
وي ادامه داد: باید محدویت های تامین آب‌شرب، محدویت‌های جابه‌جایی جمعیت مسکوني و تمام هزینه‌های مرتبط با این امر را توضیح داد. این توضیحات باید در پایین‌ترین سطح جامعه و در ارتباط نزدیک با هر منطقه و محلی با استفاده از تمام شیوه‌های ارتباطی صورت گیرد. تصورات نادرست در مورد اقتصاد آب و انرژی باید توسط عملکرد خوب و فعالانه روابط عمومی‌ها اصلاح شود.
در بحران تنها اميد ما به سدهاست
مجتبي فاضلي، استاد دانشگاه شهيد بهشتي در پاسخ به اين پرسش كه چگونه مي‌توان بحران آب‌را مديريت كرد، مي‌گويد: چند راهكار مي‌تواند براي مديريت بحران كم آبي ارائه داد. راهكار اول انتقال آب است؛ اجاره كردن چاه‌هاي كشاورزي و انتقال آن به شهر مي‌تواند يكي از راهكارها براي عبور از بحران باشد اما دولت بايد هزينه كشاورز را در قبال اجاره چاه بپردازد تا بتواند امرار معاش كند. راهكار ديگر اين است كه از تصفيه آب برخي چاه‌هاي داخل شهر كه احتمال آلودگي دارند، مي‌توان استفاده و به اين وسيله از جيره‌بندي آب جلوگيري كرد. روش ديگر اين است كه آب شهر را تامين كنيم و براي تامين آب شرب از آب معدني و ساير آب‌ها (با روش‌هاي ديگر) استفاده كرد. با اين راهكارها مي‌توان جلوي جيره‌بندي آب را گرفت تا آب به صورت مستقيم در برابر آلودگي و اپيدمي قرار نگيرد. پس از سال 80 كه بحران آب را از سرگذرانديم، ديگر شاهد جيره‌بندي آب نبوديم. اكنون مديريت آب شهري بهتر از گذشته شده است. بنابراين مي‌توان نسبت به مديريت آب اميدوار بود. منتها بحث اساسي اين است كه ما تصور كنيم تنها امسال با بحران آب روبه‌رو هستيم و سال‌هاي آينده اين مشكل وجود ندارد. بايد بگويم هرگز اين‌گونه نيست. بايد هشدار بحران آب را به مردم بدهيم.
نياز به آمايش آب محور
او با بيان اينكه شعار امسال وزارت نيرو همسازي با كمبود آب است، ادامه مي‌دهد: مفهوم اين شعار يعني تحمل كمبود آب و مردم ايران بايد خود را با اين وضعيت سازگار كنند. به اين خاطر كه كشور ما كم‌آب است و توزيع جمعيت مناسب نيست. در مناطقي كه كمبود آب وجود دارد، تراكم جعيت بالاست. اما مناطقي كه نزديك درياست و مي‌توانيم برداشت آب داشته باشيم و به وسيله آب شيرين كن از آن استفاده كنيم، مركز ثقل جمعيت محسوب مي‌شود؛ يعني جمعيت محدود است. در سيستان و بلوچستان ثقل جمعيت 13 نفر اما درتهران بيش از 700 نفر در يك كيلومتر مربع است و اين استان وابسته به آب‌هاي زيرزميني و آب‌هاي داخل سد است. توزيع جمعيت به اين سادگي مديريت نمي‌شود و آمايش آب‌محور دركشور به اين راحتي قابل استقرار نيست. اين اتفاق احتياج به برنامه بلندمدت، ميان‌مدت و چند ساله دارد تا عملي شود و بتوانيم با شرايط فعلي سازگار شويم. فرهنگ‌سازي آن گونه كه برخي فكر مي‌كنند به زودي تاثيرگذار نيست. عده‌اي فكر مي‌كنند با تعدادي تبليغات مي‌توانند مصرف مردم را در جهت صرفه‌جويي تغيير داده و متعادل سازنداما اين‌گونه نيست؛ فرهنگ‌سازي نيازمند يك فرآيند طولاني‌مدت است.
حسن جيره‌بندي
فاضلي خاطرنشان مي‌كند: اگرچه معاون وزير نيرو در خصوص جيره‌بندي مباحثي را مطرح كرده اما اين اتفاق چندان خوشايند نيست، با اين حال جيره‌بندي با وجود معضلاتي كه دارد، مي‌تواند‌ يك حسن نيز داشته باشد و آن فرهنگ‌سازي است. اين روش مي‌تواند تلنگري به مردم بزند تا صرفه‌جويي كرده و آب كمتري مصرف كنند. در اين ميان عده‌اي مي‌توانند خود را با شرايط همساز كنند و به اين شكل فرهنگ‌سازي صورت مي‌گيرد اما صرفه‌جويي با تبليغات كمتر اتفاق مي‌افتد. بنده شعاري دارم با عنوان اينكه «صرفه‌جويي اگر مقرون به صرفه نباشد، قابل اجرا نيست». فردي كه صرفه‌جويي مي‌كند، بداند كه اگر صرفه‌جويي مي‌كند، از نظر اقتصادي، بهداشتي و... بايد به سود او تمام شود؛ اگر اين موضوع را باور نداشته باشد، صرفه‌جويي نخواهد كرد. اين موضوع را بايد دنبال كنيم و استقرار چنين ديدگاهي زمان كوتاه نمي‌پذيرد. بايد زمان بدهيم تا به تدريج صورت بگيرد. اكنون كه مشكل آب داريم، اينكه بگوييم تا تابستان فرهنگسازي مي‌كنيم، دور از ذهن است.
كاهش ضريب ذخيره خاك
اين استاد دانشگاه در پاسخ به اين پرسش كه چه ميزان از بارندگي‌ها در ايران ذخيره مي‌شود، مي‌گويد: در ايران ميزان ذخيره آب‌هاي زيرزميني منفي است. يعني شدت آسيب ديدن آب زيرزميني باعث شده تا مقدار نفوذ و تغذيه آب زيرزميني كمتر از برداشت آن باشد. بنابراين ميزان آب قابل‌ملاحظه‌اي ذخيره نمي‌شود. حتي به دليل برداشت بيش از حد از آب زيرزميني، سفره‌هاي آب زيرزميني و آبخانه‌ها آسيب ديده اند؛ به‌گونه‌اي كه ضريب ذخيره آن‌ها پايين آمده است. اين اتفاق باعث فشردگي خاك مي‌شود، در نتيجه ضريب ذخيره خاك نسبت به آب كاهش مي‌يابد كه اكنون شاهد آن هستيم؛ بنابراين اگر بارش‌ها نفوذ هم داشته باشند، ذخيره نمي‌شوند، زهكش مي‌كنند و بيرون مي‌آيند.
مخازن سدها تنها اميد ما
او در پايان گفت:‌ پيشتر بحث‌ها و انتقادات زيادي در خصوص اينكه چرا در كشور سدهاي زيادي احداث شده، وجود داشت وبسياري ايراد گرفتند (كه البته برخي از آن‌ها به جا بود) اما حالا تنها اميد ما به سدهاست. اكنون نوع بارش‌ها نيز تغيير كرده و از برف به باران و سيلاب تبديل شده است. بنابراين مخازن سدها در زمان بحران تنها اميد ماست. بايد آب بارندگي‌ها حفظ شود تا بتوانيم در زمان بحران از آن استفاده كنيم. مساله‌اي كه در اين ميان وجود دارد، اين است كه مخازن ذخيره سدها تبخير را افزايش داده و كيفيت آب را از بين مي‌برد. به دليل اينكه لايه‌بندي حرارتي و غلظتي ايجاد مي‌شود. به اين ترتيب نمي‌توان گفت كه يك رويداد خوب يا بد است. اگر هر رويدادي به موقع و سرجاش اتفاق بيفتد خوب است اما اگر در آن افراط صورت گيرد، به موقع انجام نشود يا به شكل درستي مورد بهره‌برداري قرار نگيرد، با مشكل مواجه خواهد شد و اثر منفي خواهد گذاشت. سدسازي اتفاق بدي نيست. اگر اين سدها را نداشتيم، نمي‌توانستيم آب را ذخيره كنيم. مسئولان مدام اعلام مي‌كنند كه تنها 40 درصد سدها پر شده است؛ اين موضوع نشان مي‌دهد كه ظرفيتي كه براي سدسازي ملزوم شده از حد لازم بيشتر بوده است. اكنون مي‌توان از سدها براي مديريت آب شرب و غيره كمك گرفت.