دولت امریکا اواسط اردیبهشت درباره اعلام مواضع خود در زمینه برجام، خروج خود از این تفاهمنامه را اعلام کرد؛ تفاهمنامه‌ای که تمام سازمان‌های بین‌المللی، مفاد آن را تایید کردند و امضای کشورهای صاحب قدرت اروپایی پای آن خورد.
هر چند ترامپ به دنبال همراه‌سازی کشورهای اروپایی برای خروج از برجام است، اما تاکنون هیچ یک از کشورها حاضر به خروج از این توافقنامه نشده‌اند. مسئله‌ای که مطرح است، واکنش شرکت‌های خارجی در برابر تهدیدهای امریکاست. بر این اساس، باید دید خروج امریکا از برجام چه آثاری در اقتصاد ایران خواهد داشت.
مهدی کرباسیان، معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت معتقد است «شرایط تحریم و فشارهای اقتصادی که پیش روی کشور وجود دارد، جدید نیست و اقتصاد ایران سال‌هاست با این شرایط روبهرو است. در هر دوره نیز در مقابل تحریم‌ها راهکاری اندیشیده شده است.» آنچه در ادامه می‌خوانید، بخش‌هایی از گفت‌وگو با مهدی کرباسیان، معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت در کافه‌خبر خبرگزاری خبرآنلاین است.
پس از خروج امریکا از برجام چه تحلیلی از موقعیت اقتصادی آتی ایران دارید؟
تحریم و فشار اقتصادی که پیش روی کشور وجود دارد، جدید نیست و در حقیقت از ابتدای پیروزی انقلاب این شرایط وجود داشته است؛ البته در زمان‌های مختلف این وضعیت نوسان دارد اما ممکن است فشارها تشدید شود. البته مسئولان در دوران مختلف راهکارهایی برای اینکه کشور بتواند از نظر اقتصادی پیشرفت کند، در نظر گرفته‌اند. اگر ما وحدت داخلی داشته باشیم و دعواهای جناحی را کنار بگذاریم و همچنین رئیسان قوا به یکدیگر نزدیک شوند، با توجه به اینکه نخستین و مهم‌ترین مسئله، توطئه‌هایی است که براساس تحریم ایجاد می‌شود، می‌توانیم مشکلات را کاهش دهیم. در عین حال، واقعیت را باید بپذیریم که تحریم‌ها بر اقتصاد ما بی‌اثر نیست و باید برای آن راهکاری پیدا کنیم.
به نظر شما وضعیت ما بهتر از گذشته است و تحریم‌ها روی ما تاثیر منفی نخواهد داشت؟
در سال‌های ۱۳۶۲ و ۱۳۶۳، ما با جنگ روبهرو بودیم و بنادر اصلی مثل خرمشهر و آبادان را از دست داده بودیم. در بند امام(ره) نیز تردد به خوبی انجام نمی‌شد، زیرا عراق از ورودی بندر موشک می‌زد، در نتیجه با حمایت نیروهای هوایی و دریایی باید تردد می‌کردیم. در نتیجه فقط بندرعباس را داشتیم.
در آن زمان معاون وزیر راه بودم. به خاطر دارم پیشنهاد شد که تنگه هرمز بسته شود. همان موقع نیز بیش از ۳۰، ۴۰ کشتی حاوی کالاهای اساسی مثل برنج، اقلام خوراکی، کالاهای صنعتی و مواد اولیه کارخانه‌ها بود. در آن مقطع گزارشی به نخست‌وزیر دادیم و ایشان به سران قوا ارائه دادند بنابراین تصمیم ویژه‌ای گرفته شد. برای مثال، تصمیم گرفتیم در ترکیه یک بندر را اجاره کنیم و بعضی از کشتی‌ها را به آنجا بفرستیم. کامیون هم در کشور کم بود و کامیون‌های ترک از بنادر ترکیه تا داخل کشور می‌آمدند. حتی به خاطر دارم در چند ماه نخست تا مرکز کشور نیز می‌آمدند. درست است پیامدهای اجتماعی داشت، اما حل شد.
درحال‌حاضر ۴۵ میلیارد دلار صادرات غیرنفتی داریم و گزینه‌های خوبی نیز برای مذاکره روی میز است. با توجه به جایگاه و اقتدار ایران در منطقه، باب مذاکره هم قدرتمند است، اما اینکه چگونه می‌شود از شرایط استفاده کرد، جزو مسائلی است که سیاسیون، دولت و حاکمیت باید در نظر بگیرند.
از نظر داخلی، من اعتقاد دارم وضعیت کشور خیلی قدرتمندتر از گذشته است.
یعنی شما معتقدید از لحاظ فنی و صنعتی مشکلی برای مقابله با تحریم‌ها نداریم و اگر مشکلی وجود دارد، سیاسی است؟
این‌طور نیست که مشکلی وجود نداشته باشد. من گفتم مشکلات کمتر است. ما کشور بسته‌ای نیستیم و در صادرات، واردات، تولید، فناوری و منابع مالی باید در جهت توسعه کشور حرکت کنیم.
درحال‌حاضر کشور ما نرخ بیکاری بالایی دارد. البته توانستیم تورم را کنترل کنیم، اما باید بپذیریم برای ایجاد اشتغال، توسعه و دستیابی به نرخ‌های هدف‌گذاری شده در سند چشم‌انداز، نیازهای مالی داریم. از سوی دیگر، باید قبول کنیم در دنیا جابه‌جایی‌هایی وجود دارد. ما امکان صادرات و تولید داریم، اما برای جابه‌جایی پول باید به نظام بانکی بین‌المللی وصل شویم که جزو ظرافت‌های ماجراست.
در حوزه مربوط به بانک‌ها و FATF، گروهی معتقدند که FATF جزئی از نفوذ غرب در نظام مالی ما است و به منظور برداشت از اطلاعات درونی عمل می‌کند. تصور می‌کنید اگر نتوانیم با نظام‌های مالی دنیا کار کنیم، کسانی که با پیوستن ما به FATF مخالفت می‌کنند، خودشان تا چه اندازه ما را به سمت تحریم‌ها سوق می‌دهند؟
واقعیتی که وجود دارد، این است که در همه کشورها به ویژه کشورهای پیشرفته جهان در برابر هر تصمیمی یک‌سری موافق و مخالف وجود دارد. برای مثال، درباره تصمیم دولت آلمان برای حمایت از برجام، بعضی گروه‌های سیاسی درون این کشور اعتقاد دارند منافع آلمان در این است که منافع امریکا در نظر گرفته شود. به هر حال احزاب مخالف وجود دارد. در کشور ما نیز به دلیل دیدگاه‌های مختلفی که وجود دارد، همه می‌توانند نظر مخالف و موافق را در همه موارد مثل این موضوع ابراز کنند اما به نظر می‌رسد دوستان ما و همه کسانی که دلسوز کشور هستند، باید واقع‌بینانه‌تر مسائل را ببینند.
من مثالی می‌زنم. در حوزه اینترنت و فضای مجازی، این روزها در خبرها، فیلم‌ها و رسانه‌ها، نکته‌هایی مطرح می‌شود. دیگر اطلاعات به صورت خیلی سری و جهانی نیست. اگر هم اطلاعاتی منتشر نمی‌شود، شاید مصالحی وجود دارد. در نتیجه، ما چه در FATF ورود کنیم و چه ورود نکنیم، اطلاعات ما را جهان در اختیار دارد.
خاطره‌ای تعریف می‌کنم. من چند سال رئیس‌کل گمرک بودم. به خاطر دارم در یک مقطع، گروهی تشکیل دادیم که گزارش دقیق‌تری از قاچاق کالای کشور تهیه کند. آماری از داخل کشور گرفتیم که واردات از دوبی را دریابیم. من در آن دوره ملاقاتی با رئیس گمرک دوبی داشتم و آمار صادرات دوبی به ایران را از مسیرهای مختلف گرفتم. یکی مسیر مستقیم ما بود که کالا از گمرک وارد می‌شد، یکی هم شبکه قاچاق لنجی بود. مسیر دیگر هم این بود که کالا به ترکیه می‌رفت و از مسیر کردستان عراق وارد می‌شد. آماری که آنها داشتند، ۳برابر رقمی بود که ما در گمرک حساب کرده بودیم یعنی دو سوم قاچاق بود. این موضوع نشان می‌دهد که جهان، اطلاعات را در اختیار دارد. من معتقدم محافظت خود را باید از مسیرهای درست انجام دهیم و نباید از FATF بترسیم.
وضعیت معدن و صنایع معدنی را در شرایط کنونی چطور ارزیابی می‌کنید؟
من اعتقاد دارم کمترین فشار تحریم روی حوزه معدن و صنایع معدنی وارد خواهد شد، چون مواد اولیه این بخش داخلی است و خوشبختانه در مرحله‌ای قرار گرفته‌ایم که تولید داخلی روی پای خود است اما در واردات تجهیزات و امکانات به طور احتمالی مشکلاتی به وجود خواهد آمد.
همه صنایع ما به تجهیزات و امکانات نیاز دارند اما من معتقدم حوزه معدن و صنایع معدنی نسبت به حوزه‌های دیگر مشکل کمتری دارد. برای مثال، حوزه معدن اصلا قابل مقایسه با حوزه خودرو نیست و ضربه‌پذیری بیشتری دارد اما معدن و صنایع معدنی کمترین ضربه‌پذیری را خواهند داشت.
این صحبت درباره تولید است اما بخش عمده‌ای از درآمدها حاصل فروش است. در این بخش چه وضعیتی خواهیم داشت؟
توان صادراتی کشور در حوزه معدن و صنایع معدنی، بسیار خوب است. ۲۰ درصد صادرات غیرنفتی در سال ۱۳۹۶ مربوط به حوزه معدن و صنایع معدنی بوده است. این عدد بسیار بزرگ است، به‌ویژه زمانی که شما نقش معدن و صنایع معدنی را در تولید ناخالص داخلی حساب کنید، حدود ۵ تا ۶ درصد است. البته این سهم جای رشد دارد.
در همین یکی، دو ماه نخست سال ۱۳۹۷، هم تولید ما بهتر بوده و هم صادرات بهتری داشته‌ایم اما در صورتی که نظام بانکی نتواند نسبت به جابه‌جایی پول اقدام کند یا اروپایی‌ها همراهی نکنند، مشکل پیدا می‌کنیم زیرا بازارهای جدیدی که در یکی، دو سال گذشته پس از برجام در حوزه صنایع معدنی به‌دست آمد، بخشی به اروپا و حتی کانادا بازمی‌گردد و اگر این بازارها محدود شوند، مشکل ایجاد خواهد شد.
خوشبختانه در وزارت صنعت، معدن و تجارت و ایمیدرو کمیته ویژه‌ای برای این مسائل تشکیل دادیم و امور به طور روزانه پیگیری می‌شود. در کل به نظر می‌رسد که کشور، بحران‌های سختی را در دوران مختلف پشت سر گذاشته و اگر همدلی و وحدت داخلی وجود داشته باشد و قدرت تصمیم‌گیری به موقع داشته باشیم، می‌توانیم از این شرایط عبور کنیم.
در دوره‌ای گفته می‌شد که معدن جای نفت را در اقتصاد ایران بگیرد. با توجه به موقعیت جدید ایران، تصور می‌کنید چنین هدفی قابل تحقق خواهد بود؟
من به‌عنوان یک کارشناس نمی‌پسندم که معدن جای نفت را بگیرد چون نفت، گاز، سنگ‌آهن، زغال‌سنگ و طلا جزو معادن هستند و بهره‌برداری از آنها باید مثبت باشد اما نکته‌ای که وجود دارد، این است که در حوزه معدن باید فعال عمل کرد تا در تولید ناخالص ملی وابستگی به نفت کمتر شود و بتوانیم تنوع محصول داشته باشیم. در سال ۱۳۹۶ حدود ۴۵ میلیارد دلار صادرات غیرنفتی داشتیم که ۲۰ درصد و نزدیک به ۹ میلیارد دلار به معدن و صنایع معدنی مربوط می‌شود. این موضوع نشان می‌دهد اقتصاد کشور در این مسیر قرار گرفته است.
همان‌طور که می‌دانید، در سال‌های ۱۳۹۰ و ۱۳۹۱ صادرات در حوزه فولاد حدود یک میلیون تن بوده و حتی در سال‌های پیش از آن، ۱۳۸۸ یا ۱۳۸۹ نزدیک به ۶ میلیون تن واردات فولاد داشتیم، در صورتی که در سال ۱۳۹۶ واردات کمتر از ۲ میلیون تن و تنها مربوط به اقلام ویژه فولادی بوده که در داخل کشور قابل تولید نبوده و حدود ۹ میلیون تن صادرات داشتیم.
در سال ۱۳۹۲ صادرات سنگ‌آهن به صورت خام ۲۳ میلیون تن بود که در سال ۱۳۹۶ حدود ۱۸ میلیون تن شد و ۵ میلیون تن آن کنسانتره یعنی فرآوری‌شده، بوده است. ما در سال ۱۳۹۶ صادرکننده آهن اسفنجی بودیم که نشان می‌دهد کشور در مسیر خوبی حرکت می‌کند. با توجهی که سازمان ایمیدرو در چند سال گذشته به حوزه اکتشاف داشت، پیش‌بینی آینده روشنی برای کشور داریم.
یک واقعیت وجود دارد و آن اینکه وسعت کشور، یک میلیون و ۶۰۰ هزار کیلومتر است و میزان اکتشافی که در کشور شده، بیشتر مربوط به معادن روباز است که آن هم کامل نیست. ۲۵۰ هزار کیلومتر را ما انجام داده‌ایم و هنوز جای کار زیادی وجود دارد.
همچنین معادن عمیق و زیرزمینی، جزو معادنی هستند که در کشور روی آنها کار نشده است. ما فقط ۲حفاری در فلات مرکزی انجام دادیم که به بیش از ۲ میلیارد تن ذخیره سنگ‌آهن رسیدیم. اینها نشان می‌دهد کشور ظرفیت‌های وسیعی دارد تا بین درآمد نفت و گاز و معدن تعادل برقرار شود.
اطلاعاتی درباره میزان سرمایه‌گذاری خارجی در بخش معدن در دوره پسابرجام می‌دهید؟
پس از برجام چند اتفاق افتاد. نخست اینکه شرکت‌های بزرگ معدنی و صنایع معدنی به ایران آمدند و صادرات ما به اروپا شروع شد. نکته بسیار مهم، فناوری بود. ما در بعضی از حوزه‌ها نمی‌توانستیم پروژه‌ای را اجرا کنیم. برای مثال پروژه تیتانیوم سال‌ها خوابیده بود اما ما آن را راه انداختیم.
در بخش‌های دیگر نیز همین شرایط را داشتیم. درباره مسائل مالی نیز در اقلام کمتر از ۱۰۰ میلیون یورو یا ۱۵۰ میلیون یورو پروژه‌های خوبی با تامین مالی، فاینانس یا سرمایه‌گذاری مشترک انجام شد اما متاسفانه پس از تغییر دولت در امریکا، دولت جدید این کشور و جمهوری‌خواهان شروع به تهدید بانک‌ها و بیمه‌های اروپایی کردند. واقعیت این است که بعضی سرمایه‌گذاری‌ها کند پیش رفت.
حتی اگر به خاطر داشته باشید، در سفر رئیس‌جمهور به اروپا، ایمیدرو قراردادی را با شرکت‌های ایتالیایی در حد چند میلیارد دلار نوشت. ما شرکت مشترکی تشکیل دادیم و بر همان اساس، پروژه‌هایی تعریف شد اما کند پیش رفت. دلیل آن هم این بود که نظام بانکی اروپا آن همراهی را که انتظار می‌رفت نداشت، اما در پروژه‌های کوچک یا متوسط کارهایی انجام شد.
در کل در سال ۱۳۹۶ نزدیک به ۲ میلیارد دلار پروژه‌های ایمیدرو بهره‌برداری شد و پیش‌بینی ما این است که در سال ۱۳۹۷ این رقم به حدود ۶ میلیارد دلار خواهد رسید. درحال‌حاضر همه پروژه‌های نیمه‌تمام در حال راه‌اندازی هستند و پروژه‌های جدید نیز بر اساس زمان‌بندی پیش می‌رود.
ما امیدواریم در سال ۱۳۹۷ پروژه‌های بزرگ و خوبی مانند کنسانتره ۵ میلیون تنی سنگان و ۲/۵ میلیون تنی گندله سنگان بهره‌برداری شوند. امیدواریم پروژه ۶ هزار تنی شمش آلومینیوم جاجرم تا مهر به بهره‌برداری برسد. چند کارخانه مس نیز وجود دارد که برای شرکت‌های خارج از ایمیدرو است و امسال به بهره‌برداری خواهد رسید.
درحال‌حاضر زمزمه‌های ترک برخی شرکت‌های بزرگ پس از تهدیدهای ترامپ شنیده می‌شود. فکر می‌کنید وضعیت حضور سرمایه‌گذاران خارجی در حوزه معدن چگونه خواهد بود؟
به نظر من نکته بسیار مهمی که وجود دارد، این است که اروپا چقدر می‌تواند روی قول‌های خود بایستد. خوشبختانه مذاکره‌های خوبی با ۱+۴ انجام شده است، بنابراین پیش‌بینی می‌کنیم نتایج خوبی به‌دست آورند.
اگر اروپا روی حرف‌های خود بایستد، به نظر می‌رسد شرکت‌های بزرگ چند ملیتی که منافع اصلی‌شان در امریکا و با امریکا باشد، با ایران کار نخواهند کرد، چون تنبیه‌هایی که خزانه‌داری امریکا برای این شرکت‌ها قرار داده، موجب می‌شود ریسک را نپذیرند اما شرکت‌ها و بانک‌های متوسط و بانک‌هایی که مستقل هستند و منافع مشترک با امریکا ندارند، می‌توانند با ایران کار کنند. این به نظر من کافی است یعنی ایران می‌تواند حرکت خود را با قوت ادامه دهد.
در هفته‌های گذشته، یکی از شرکت‌های ما برای وسایل اصلی تولید خود توانست به جای شرکت بزرگ بین‌المللی آلمانی که گفته بود با ایران کار نمی‌کند، شرکت مناسب دیگری را جایگزین کند.
