2 بهمن؛ بهمن روز و جشن باستانی ایرانی بهمنگان با تاریخچه آن

2 بهمن؛ بهمن روز - جشن بهمنگان

در ایران باستان، دومین روز از بهمن ماه، جشنی برگزار می‌شد که به بهمنگان شهرت داشت. این جشن برای تشکر و قدردانی از وهومن که از امشاسپندان دین زرتشتی بود برگزار می‌شد. وهومنه نماد خردمندی و اندیشه نیک بود.اين عيدى بود كه در آن روز طعام مى پختند و بهمن سرخ و بهمن زرد بر كاسه ها مى افشاندند.»

جشن بهمنگان

بهمنگان چیست؟

ریشه‌شناسی بهمنگان

بهمن از واژه اوستایی وهومن Vohumana گرفته شده که با «اندیشه نیک»، «منش نیک» و «خرد سپندینه» (: «خرد مقدس») برابر نهاده شده است. ایرانیان، دهمین ماه سال و دومین روز از هر ماه را به نام وهومن نامگذاری کرده‌اند و آن‌را جشن می‌گیرند.

جشن بهمنگان

وهومن چیست؟

وهومن یکی از امشاسپندان نزدیک به درگاه اهورامزدا می‌باشد. زرتشت برای دریافت پیام‌های اهورایی از وهومن یاری می‌گیرد. پاسبانی چهارپایان سودمند در عالم جسمانی به این امشاسپند واگذار می‌شود. از این رو زرتشتیان در جشن بهمنگان یا بهمنجه که در روز بهمن از ماه بهمن واقع می‌شود از کشتار حیوانات سودمند و خوردن گوشت آنان خودداری می‌نمایند و برخی زرتشتیان، پرهیز از خوردن و کشتار را در تمام روزهای بهمن ادامه می‌دهند.

در گاتها آمده‌است که اشوزرتشت به یاری مهین فرشته «بهمن» به پیامبری برگزیده شد. وهومن در جهان مینوی نماد منش نیک اهورامزدا است و با خواست او به اشوزرتشت روی می‌آورد و او را با گفتار و خواست اهورایی پیوند می‌دهد. در اوستا، بهشت خانه وهومن خوانده شده‌است و نیکوکاران در سرای وهومن (بهشت) به پاداش ایزدی می‌رسند. در نوشته‌های پهلوی چون دینکرد و بندهش، وهومن نخستین آفریده است.

رستم شهزادی در کتاب «جهان‌بینی زرتشتی» می‌نویسد: «بنا به فرهنگ ایران باستان و آموزش‌های زرتشتی، منظور از یگانگی هستی، این است که در جهان هستی، حقیقت یکی است و سرچشمه‌ی وجود همان حقیقت یکتاست که اهورا یا «بود» نامیده شده است و همه‌ی موجودات نمودهایی از آن «بود» اصلی هستند و بازگشت همه‌ی نمودها به «بود» اصلی است.»

پرنده جشن بهمنگان

جشن بهمنگان چه روزی است؟

روز دوم بهمن ماه در فرهنگ ایرانیان باستان، روز بهمن امشاسپند نامیده می‌شد و در هنگام یکی شدن روز بهمن با ماه بهمن، جشن پاس‌داشت وهومنه یا بهمن برگزار می‌شد. هم‌نام شدن روز و ماه در هر یک از ماه‌های دوازده‌گانه سال در تقویم زرتشتی، جشنی جداگانه در پی داشت. در بندهش و دینکرد که متن‌های پهلوی هستند، بهمن اولین آفریده اهورامزدا ذکر شده است. بهمن در جهان مینوی نمادی از ویژگی خردمندی و دانایی اهورامزدا و نیک اندیشی وی و در جهان خاکی، نگهبان چارپایان محسوب می‌شود.

معنی بهمنگان

بهمنگان در منابع تاریخی به مفهوم پاس‌داری از اندیشه نیک است. اندیشه نیک در متون دینی باستانی ایران به‌صورت «خرد مقدس» یا «خرد سپندینه» نیز آمده است. «بهمنجنه» نیز از ریشه واژه بهمن گرفته می‌شود. در این واژه «بهمن» به معنی اندیشه نیک و «جنه» به معنی چیدن گل به کار می‌رود. بهمنجنه گیاهی بود که در فصل زمستان و در ماه بهمن می‌رویید و گل‌های سفید و سرخ می‌داد.

نمادهای بهمنگان در جهان مینوی خرد و دانایی است. بهمنگان در جهان مادی، نیز نمادهایی دارد که عبارت از گل سپید، خروس سپید و گوسفند هستند. خروس در فرهنگ باستانی ایران به‌دلیل داشتن ویژگی سحرخیزی و هوشیاری، روزهایی روشن را نوید می‌دهد. خروس به‌عنوان سروشی از سمت اهورامزدا شناخته می‌شد که انسان‌ها را به‌سمت و سوی پاکی و روشنی هدایت می‌کرد و آن‌ها را از کشتار جانوران و ظلم به آن‌ها باز می‌داشت.

گل جشن بهمنگان

آداب و رسوم بهمنگان

ایرانیان باستان در روز برگزاری جشن بهمنگان، آداب و رسوم خاصی داشتند. خوردن گیاه بهمن در این روز، یکی از آداب و رسومی است که ایرانیان دنبال می‌کردند. در این روز، خوردن گیاه بهمن نیک بود. برخی در این روز از گل بهمن که به رنگ‌های سفید و سرخ بود برای تبریک و برخی دیگر از آن برای پخت غذا استفاده می‌کردند. مردمان ایران قدیم بر این عقیده بودند که ریشه این گیاه که دارای طبیعتی گرم بود برای سلامت بدن در فصل سرد مناسب است.

از دیگر آداب و رسومی که در روز بهمنگان اجرا می‌شد، منع کشتار حیوانات مفید و خوردن گوشت آن‌ها بود. در این روز با دوری از خوردن گوشت حیوانات، از بیماری‌هایی که به واسطه خوردن گوشت ایجاد می‌شدند، پیشگیری می‌کردند. زرتشتیان در روز بهمنگان که با عنوان «مبر» هم از آن یاد کرده‌اند از کشتن و خوردن گوشت حیوانات سودمند خودداری می‌کردند.

در روز جشن بهمنگان، گیاه بهمنگان را که گل‌هایی به رنگ سرخ و سفید داشت در آش می‌ریختند و دم کرده آن گیاه را می‌نوشیدند. برخی اوقات نیز گیاه بهمن را خشک می‌کردند و پودر آن و در غذاهای مخصوص این روز به‌کار می‌رفت. گاهی نیز گرد خشک شده این گیاه را با شکر مخلوط می‌کردند و روی غذا می‌ریختند.

گیاه بهمن خشک

ایرانیان در این روز شیر را با بهمنجنه سپید مخلوط می‌کردند و می‌نوشیدند. آنان عقیده داشتند که این مخلوط، حافظه را تقویت و انسان را از فراموشی دور می‌کند. بیرونی در کتاب التفهیم نوشته است که ایرانیان عقیده داشتند این مخلوط علاوه بر تقویت حافظه انسان را از چشم بد و بلیات نیز محافظت می‌کند. در دیگر منابع تاریخی نیز آمده است که در روز جشن بهمنگان، گل‌های بهمن سرخ و سفید را بر سر مردمان می‌ریختند.

در روز بهمنگان، مردم به کوه و دشت می‌رفتند تا گیاه بهمن و گیاهان دارویی دیگر را بچینند. از گیاه بهمن برای تهیه روغن، بخور دادن و معطر کردن فضای خانه استفاده می‌شد. در این روز غذاهایی چون ماهی، ماست و تره را می‌خوردند. پوشیدن جامه‌های نو، پیرایش مو و ناخن را نیز در این روز، نیک دانسته‌اند. در متون اسلامی آمده است که در روز جشن بهمنگان، سفر، خریدوفروش، ازدواج و طلب حاجت از اهورامزدا را نیکو دانسته‌اند.

هاشم رضی در بیان آداب جشن بهمنگان، ذکر کرده است که شاهان ایران این جشن را با تشریفاتی خاص برگزار می‌کردند. این جشن بزرگ در دوره شاهان ایران بعد از اسلام نیز برگزار می‌شد و شعرای بزرگی همچون فرخی سیستانی و منوچهری در قصاید خود اشاراتی به برگزاری این جشن داشته‌اند. پوشیدن لباس سفید و تقدیم گل بهمن به اطرافیان و دوستان از دیگر رسومی بود که در جشن بهمنگان رایج بود. علاوه بر این، در این روز آشی نیز پخته می‌شد.

برگزاری جشن بهمنگان تا دوره حاکمیت مغولان نیز در ایران برگزار می‌شد. بعد از آن این آیین، رسمیت خود را از دست داد و به‌صورت محلی برگزار شد. با گذشت زمان، آیین جشن بهمنگان تنها بین اقلیت زرتشتی برگزار می‌شد؛ ازاین‌رو، زرتشتیان ایران و پارسیان هند بهمن‌روز را به صورتی باشکوه برگزار می‌کردند و این روز از ارج و قرب بالایی برخوردار بود. سنت منع کشتن حیوانات در این روز نیز همچنان بر جای بود.

جشن بهمنگان

زرتشتیان در ایران، روز بهمنگان، سفره امشاسپند بهمن را پهن می‌کردند و نان و پنیر و پشمک بر سر سفره می‌گذاشتند. در مواردی بر سر این سفره، مرغ بریان هم می‌گذاشتند؛ اما چون در این روز، کشتن حیوانات منع بود، به آن اعتراض شد و مرغ بریان از سفره‌های بهمنگان زرتشتیان کنار رفت. با توجه به اینکه کشتن حیوانات در این روز مقدس منع شده بود، روز دوم بهمن ماه، مصادف با بهمنگان، به روز حمایت از حیوانات در تقویم ایران نام‌گذاری شد. شورای فرهنگ چندین بار نام‌گذاری این روز را برای درج در تقویم رسمی کشور پیشنهاد داده است.

آش بهمنگان

ایرانیان در این روز در کنار دیگر آداب خود، دیگی از آش بار می‌گذاشتند که به بهمنجه شهرت داشت. در آش بهمنگان غلاتی همچون حبوبات، گوشت حلال و سبزی‌های خوراکی می‌ریختند. دیگی که در این روز بار می‌گذاشتند، به «بهمنجه» مشهور بود و آشی که در آن روز می‌پختند، «دانگو» نام داشت.

نام‌گذاری دانگو بر این آش، به این دلیل بود که آش بهمنگان به‌صورت اشتراکی بین همسایه‌ها پخته می‌شد و هر یک از همسایه‌ها دانگ یا سهم خود را برای پختن آش می‌پرداختند. آش دانگو از عدس، نخود، لوبیا، باقلا و ماش پخته می‌شد.

آش دانگو به «آش هفت دانه» نیز شهرت داشت؛ زیرا در پختن آن از هفت نوع غلات استفاده می‌شد. از ویژگی‌های این جشن، ایجاد همکاری بود. در این جشن هر یک از همسایه‌ها سهم یا دانگ خود از غلات می‌آ‌ورد و به خانه‌ای تحویل می‌داند که آش در آن پخته می‌شد. همسایه‌ها در پخت آش به یکدیگر یاری می‌دادند و بعد از پخت آش، آن را بین خود تقسیم می‌کردند و با هم می‌خوردند.

آش بهمنگان

جشن بهمن روز در ایران امروز 

امروزه نشانی از پخت این آش در بین زرتشتیان دیده نمی‌شود؛ اما گفته می‌شود آشی که با نام هفت دونگاره در برخی از شهرهای شیراز در ماه‌های محرم و صفر پخته می‌شود، شباهت زیادی به آش بهمنجه دارد. در برخی جاها این آش را به‌عنوان آش دندان برای کودکان نیز می‌پزند. در برخی از منابع به منع کشتار حیوانات در روز بهمنگان اشاره شده است؛ اما به نظر می‌رسد منع خوردن گوشت در این روز، مربوط به دوره‌های متاخر است. به این مفهوم که احتمال دارد تنها منع کشتار در این روز رایج بوده است و چون در آش بهمنجه از گوشت استفاده می‌شد، منع خوردن گوشت در این روز، در ابتدا رواج نداشت و بعد از آن به آداب و رسوم جشن بهمنگان اضافه شده است.

بهمنگان یا بهمنجه از جشن‌های باستانی ایران است که از عهد باستان تا دوره حاکمیت مغولان در ایران رواج داشت. بهمن به‌معنای نیک اندیش و یکی از امشاسپندان زرتشتی بود. او را نخستین آفریده اهورامزدا در عالم مینو و حافظ حیوانات در روی زمین می‌دانند. دوم بهمن ماه، جشنی برای بزرگداشت بهمن در ایران باستان برپا می‌شد که آداب و رسوم مخصوص به خود را داشت.