مازندران| چالش‌های شالی‌کاری در شمال
بر پایه آمارهای وزارت جهاد کشاورزی، استان‌های گیلان و مازندران حدود 480 هزار هکتار شالیزار دارند که سالانه بیش از یک‌میلیون و 650 هزار تن برنج سفید از آن‌ها برداشت می‌شود.
ازآنجایی‌که تولید برنج در این دو استان شمالی به‌عنوان محصول راهبردی، فعالیت اصلی کشاورزی و راه تأمین زندگانی مردم این مناطق محسوب می‌شود، هرگونه حرف‌وحدیث‌ها در محدودیت کشت، سبب سوءاستفاده واسطه‌ها و دلالان می‌شود.
گزارش‌های رسمی جهاد کشاورزی نشان می‌دهد که اکنون بیشتر 480 هزار هکتار زمین شالیزاری مازندران و گیلان نشاکاری شده است، اما خطر کم‌آبی و خشکسالی همچنان دغدغه جدی شالی‌کاران به شمار می‌رود، اگرچه بر اساس اظهارات کارشناسان هنوز وضعیت به نقطه بی‌بازگشت نرسیده است.
برنج ازجمله گیاهان به‌شدت وابسته به آب است و این موضوعی نیست که از نگاه کشاورزان، مسئولان و حتی مصرف‌کنندگان پوشیده مانده باشد، اما اکنون‌که کم‌آبی و خشکسالی پشت پرچین شالی‌کاران گیلانی و مازندرانی خیمه زده است تازه توجه‌ها به‌ضرورت بهره‌وری آب، ذخیره‌سازی روان آب‌ها در پشت سدها و آب‌بندان ها و مهم‌تر از همه غفلت‌های چند دهه‌ای در آماده‌سازی زیرساخت‌های موردنیاز برای «روز مبادا» جلب شده است.
درعین‌حال، ذکر این نکته نیز مهم است که وزارت جهاد کشاورزی در دولت تدبیر و امید از سال 93 به بحران کم‌آبی و خشکسالی پی برده و باهدف بهره‌وری از منابع آبی حمایت ویژه از کشت برنج فقط در 2 استان مازندران و گیلان را عملیاتی کرده است.
آمارها بیانگر این است که بیشترین میزان مصرف آب مربوط به بخش کشاورزی است و در کشور ما به علت تکیه‌بر کشاورزی سنتی و بهره‌گیری از روش‌های غرق آبی، میزان اتلاف در این بخش به‌ویژه درکشت برنج زیاد و سهم اتلاف منابع آبی در این حوزه بسیار قابل‌تأمل است و همین وضعیت است که کارشناسان کشاورزی را به این نتیجه رسانده است که کم‌آبی در شمال کشور قابل‌رفع و اجتناب‌پذیر است، به شرطی که اراده همگانی وجود داشته باشد.
کشاورزی در بستر سنتی
نگاهی به وضعیت برنج‌کاری مازندران در نیم‌قرن گذشته نشان می‌دهد که این بخش از کشاورزی همچنان در بستر سنتی رواج و دوام دارد و در این مدت نه‌تنها زیرساخت قابل‌توجهی به‌ویژه در بخش تأمین آب ایجاد نشده، بلکه در بسیاری از موارد غفلت در سطوح مختلف از داخل روستا گرفته تا ساختمان بلندمرتبه جهاد کشاورزی در تهران سبب شده است بخش زیادی از زیرساخت‌های سنتی مانند آب‌بندان تا و شیوه‌های مرسوم تقسیم و وفاداری به‌حق آبه ها رودخانه تا و چاه‌های کشاورزی هم از بین برود.
سدسازی، لایروبی رودخانه تا لایروبی و بهینه‌سازی آب‌بندان تا اجرای طرح تسطیح، نوسازی و یکپارچه‌سازی اراضی شالیزاری و توجه به ارقام کم آب بر از مهم‌ترین زیرساخت تا برای تداوم برنج‌کاری در شمال کشور است.
فراموشی آب‌بندان
در روزگارانی نه‌چندان دور که هنوز سدسازی رواج نیافته بود، کشاورزان مازندرانی آب موردنیاز شالیزارهای خود را با ذخیره‌سازی روان آب‌ها در آب‌بندان تا تأمین و همه‌ساله نیز مسئولیت لایروبی این ذخیرگاه های سنتی آبی را باجان و دل انجام می‌دادند، ولی سراب انباشت آب پشت سدهای عریض و طویلی که قرار بود تمامی نداشته باشد، به‌مرورزمان آب‌بندان تا را به دست فراموشی سپرد.
بی‌توجهی به بهسازی و لایروبی سبب شد تا بیشتر این آب‌بندان تا در معرض رسوب قرار گیرند، آب‌بندان تا نمونه ارزشمندی از دانش یا فناوری بومی مردمان شمال کشور محسوب می‌شوند که علاوه بر ذخیره‌سازی آب کشاورزی، تغذیه چشمه‌ها و سفره مای زیرزمینی، محیطی برای زیست پرندگان و حیات‌وحش، حافظ تنوع زیستی بانک ژن گونه مای مختلف هستند.
آب رودخانه تا و هرز آب ناشی از بارندگی در فصل مای غیر کاشت از طریق کانال تا و پمپاژ به آب‌بندان تا هدایت‌شده و در فصل بهار و تابستان برای آبیاری مورداستفاده قرار می‌گیرد.
هر هکتار آب‌بندان تا پنج هکتار از اراضی شالی‌کاری را مشروب می‌کند؛ بر اساس آمار رسمی مساحت کل آب‌بندان مای استان‌های گلستان، مازندران و گیلان حدود 33 هزار هکتار است که در وضعیت مطلوب آب موردنیاز حدود 150 هزار هکتار اراضی شالیزاری را تأمین می‌کند.
استان مازندران دارای حدود 800 قطعه آب‌بندان با مساحت 17 هزار هکتار است که در حال حاضر ظرفیت ذخیره 370 میلیون مترمکعب برابر با ظرفیت ذخیره موجود هشت سد بزرگ و کوچک استان را دارد.
افزایش ظرفیت ذخیره‌سازی با لایروبی و بازسازی
رئیس سازمان جهاد کشاورزی مازندران با اشاره به نقش بی‌بدیل آب‌بندان در تأمین آب موردنیاز شالیزارهای استان، گفت: با لایروبی، بازسازی و تقویت آب‌بندان تا می‌توانیم تا با به ثمر رسیدن سدهای در دست احداث، کمبود منابع آبی زمین مای زراعی و باغی استان را جبران کنیم.
دلاور حیدر پور افزود: اصلاح و لایروبی آب‌بندان تا در برنامه 2 ساله در صورت تأمین منابع مالی به اتمام خواهد رسید.
وی توضیح داد: ازآنجایی‌که در حال حاضر ظرفیت نگهداری آب در آب‌بندان مای موجود استان 345 میلیون مترمکعب است به‌طور یقین با اتمام عملیات لایروبی و بازسازی، ظرفیت ذخیره آب به حدود 2 برابر افزایش می‌یابد.
آبیاری نوین، جلوگیری از اتلاف و افزایش راندمان
معاون آب‌وخاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی مازندران هم با تأکید بر اینکه بخش کشاورزی بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب کشور است، گفت: به لحاظ محدودیت منابع آبی، تلاش برای بهبود بهره‌وری از آب و تأمین امنیت غذایی به‌عنوان بخش مای اساسی کشاورزی اجتناب‌ناپذیر است.
ایرج صاعدی با اظهار این نکته که امروز عبور از کشاورزی سنتی و حرکت به‌سوی روش‌های نوین آبیاری بیش‌ازپیش در کشور احساس می‌شود، افزود: خشکسالی مای پیاپی، کاهش نزولات آسمانی و افت قابل‌توجه سطح آب زیرزمینی در سال مای اخیر، ضرورت اصلاح روش‌های آبیاری را بیش‌ازپیش نشان می‌دهد.
وی گفت: با بهره‌گیری از آبیاری نوین در بخش کشاورزی از هدر رفت و اتلاف آب جلوگیری شده و راندمان آبیاری را می‌توان به میزان قابل‌توجهی افزایش داد.
معاون آب‌وخاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی مازندران افزود: هر یک درصد بهبود در راندمان آبیاری در بخش کشاورزی معادل ساخت سه سد بزرگ در کشور است.
نقش مؤثر کشاورزان در مدیریت آب
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای مازندران هم بابیان اینکه تغییر رویکرد تخصیص آب باید عملیاتی شود، گفت: بر اساس قانون، آب مازاد باید ابتدا برای شرب، محیط‌زیست، کشاورزی و سپس صنعت تخصیص یابد.
محمدابراهیم یخکشی با تأکید بر اینکه وزارت نیرو نگاه ویژه به حوزه محیط‌زیست دارد، افزود: ساماندهی فاضلاب‌های شهری، کاهش سرانه آب شهری و تعادل بخشی آب‌های زیرزمینی به‌صورت جدی دنبال می‌شود.
وی به وضعیت شوری و کاهش آب در سفره مای زیرزمینی مازندران اشاره کرد و ادامه داد: مردم در مدیریت منابع آب بیشترین نقش را دارند و باید ارتباط دوسویه بین مردم، مسئولان و نخبگان تقویت شود.
یخکشی بر لزوم افزایش بهره‌وری و کارایی آب تأکید کرد و گفت: اکنون نوبت‌بندی آب کشاورزی مازندران مدیریت‌شده و در حال اجرا است و این تصمیم باید به‌درستی تداوم یابد.
وی افزایش بهره‌وری آب را مهم توصیف کرد و افزود: تأمین آب شرب اولویت طرح مای استفاده از منابع آبی مازندران است.
یخکشی بابیان اینکه از سال گذشته لایروبی 50 قطعه آب‌بندان در مازندران آغاز و در حال انجام است، بیان داشت: در یک دهه گذشته توجه به لایروبی آب‌بندان تا از سوی دولت تا بیشتر شده و اعتبار ویژه‌ای تخصیص یافت، اما اندک است.
وی زمان اجرای لایروبی آب‌بندان تا را محدود دانست و بیان داشت: ازآنجایی‌که فصل بهار و تابستان فصل کشاورزی است و کشاورزان در حال استفاده از آب آب‌بندان تا هستند، نمی‌توان کار لایروبی را انجام داد و از طرفی در فصل زمستان به دلیل بارندگی مای متعدد ماشین‌آلات و تجهیزات قادر انجام عملیات در باتلاق آب‌بندان تا نیستند و به همین دلیل این کار باید در یک دوره زمانی کوتاه و با سرعت انجام شود.