بخوان به نام عاشورا
در این نوشته در عین بررسی سیر روایت واقعه عاشورا در طول تاریخ کتاب‌هایی را از گذشته تا به امروز معرفی کرده‌ایم. تذکر این نکته ضروری است که وجود ترجمه‌های خوب از متن‌های کهن و امروزی و در عین حال وثوق و اعتبار متن‌ها از معیارهای اصلی ما برای انتخاب و معرفی کتاب‌ها بوده است و تردیدی نیست که کتاب‌های دیگری نیز می‌توان به این فهرست افزود.
یحیی بن لوط ازدی، ملقب به ابومخنف نخستین کسی بود که به فکر افتاد تا روایت واقعه عاشورا را از زبان بازماندگان حادثه بشنود و مکتوب کند چراکه دید آنها که در واقعه حضور داشته‌اند سال‌های پایانی عمر را می‌گذرانند. حاصل مصاحبه‌های او با 57 نفر که یا خودشان در واقعه حاضر بوده‌اند یا روایت واقعه را با یک یا 2واسطه معتبر نقل می‌کنند، کتابی شد به نام «مقتل‌الحسین» که نخستین کتابی است که به روایت واقعه عاشورا می‌پردازد. نام مقتل برای کتاب‌هایی که به روایت واقعه عاشورا می‌پردازند نیز از همین کتاب آمده است. از تاریخ تولد ابومخنف روایت دقیقی در دست نیست اما درگذشت او در سال 157هجری بوده است و به‌نظر می‌رسد تقریباً چهل، پنجاه سال پس از عاشورا به فکر گردآوری روایت واقعه افتاده است. او معاصر امام باقر و امام صادق علیهم‌السلام بوده و از آنها نیز نقل کرده است. مقتل‌الحسین ابومخنف در طول سال‌های بعد از بین رفت. پس کتاب‌هایی که به نام مقتل ابومخنف یا بازآفرینی مقتل ابومخنف می‌شنویم از کجا آمده است؟
معتبرترین متن تاریخی از مقتل ابومخنف نقل کرده و تا امروز نیز مانده است «تاریخ الرسل و الملوک» نوشته محمد بن جریر طبری است.
آنچه به‌عنوان تاریخ بلعمی می‌شناسیم در حقیقت ترجمه گزیده تاریخ طبری است که ابوعلی بلعمی در قرن چهارم انجام داده است. از متن تاریخ بلعمی 2نسخه وجود دارد که هر دو در سال‌های اخیر دوباره منتشر شده است؛ یکی را ملک‌الشعرای بهار و محمد پروین گنابادی تصحیح کرده‌اند و دیگری را دکتر محمد روشن. تصحیح دوم که 6 جلدی است، روایت واقعه کربلا را نیز در خود دارد. محمدسرور مولایی از نسخه دوم تاریخ بلعمی کتابی فراهم آورده است به نام «قیام سیدالشهداء حسین‌بن‌علی(ع) و خونخواهی مختار، به‌روایت طبری و انشای ابوعلی بلعمی» که از سلسله کتاب‌های بنیاد فرهنگ ایران است که در سال‌های پیش از انقلاب منتشر شده و پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در سال‌های بعد یکی دو بار آن را تجدید چاپ کرده است. اگر نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه‌های عمومی یا دست‌دوم‌فروشی‌ها یافتید خواندنش را به‌عنوان قدیمی‌ترین روایت واقعه کربلا به زبان فارسی قرن چهارم از دست ندهید.
طبری علاوه بر تاریخ مفصلش، کتاب دیگری دارد با عنوان تفسیر قرآنی به نام «جامع‌البیان عن تأویل‌القرآن». تفسیر طبری در دوره منصور سامانی در ماوراء‌النهر به فارسی ترجمه شده است. طبری در تفسیر خودش داستان‌های پیامبران و نیز واقعه عاشورا را روایت کرده است. نسخه 6 جلدی ترجمه تفسیر طبری را زنده‌یاد حبیب یغمایی تصحیح کرده است. جعفر مدرس صادقی قصه‌های تفسیر طبری را در یک کتاب مستقل گرد آورده که نشر مرکز آن را در مجموعه بازخوانی متون کهن منتشر کرده است؛ نسخه‌ای که خوشخوان‌ترین روایت واقعه کربلاست.
□ □ □
در طول سال‌های بعد متن‌هایی نامعتبر و جعلی به نام «مقتل ابومخنف» منتشر شد. اما هیچ‌کدام از آنها مقتل واقعی ابومخنف نبوده‌اند و چنان‌که گذشت مقتل او از بین رفته است.
در سال‌های اخیر مورخان و تاریخ‌پژوهان دیگر روایت واقعه کربلا با استفاده از متن تاریخ طبری به بازآفرینی مقتل ابومخنف پرداخته و برش‌هایی را که طبری در تاریخ خود نقل کرده است، به‌عنوان مقتل ابومخنف بازآفرینی کرده‌اند که دقیق‌ترین آنها «وقعه‌الطف» است که استاد محمدهادی یوسفی غروی تحقیق کرده و حاشیه‌های عالمانه خود را نیز به آن افزوده است. محمدصادق روحانی به‌تازگی ترجمه‌ای از وقعه‌الطف انجام داده که انتشارات کتاب طه آن را منتشر کرده است.کتاب وقعه‌الطف نسخه مناسبی است برای کسانی که به‌دنبال خواندن روایتی معتبر از واقعه عاشورا براساس متون معتبر کهن هستند.
کتاب دیگری که روایت واقعه کربلا را از طبری ذکر کرده، ارشاد شیخ مفید است. در سال‌های اخیر بخش زندگانی امام حسین(ع) از ارشاد استخراج شده و با نام مقتل مفید به چاپ رسیده است. جایگاه رفیع شیخ مفید در میان عالمان بزرگ شیعه سبب شده است که بسیاری از عالمان گفته‌های او را به‌عنوان یکی از بهترین روایت‌های مورد تأیید شیعه از واقعه عاشورا بپذیرند. اگر ترجمه خوبی از مقتل مفید صورت بگیرد می‌تواند به مرور به‌عنوان معتبرترین مقتل عاشورا در میان مخاطبان جایگاه پیدا کند.
الفتوح
کتاب دیگری که می‌توان روایت واقعه کربلا را در آن یافت، الفتوح ابن‌اعثم کوفی، مورخ قرن سوم و چهارم است که در دوره عباسی می‌زیسته. او در یکی از مجلدات الفتوح به ذکر وقایع کربلا تا قیام مختار پرداخته است. محمد ابن احمد مستوفی هروی در قرن ششم الفتوح را به فارسی ترجمه و انتشارات علمی و فرهنگی نسخه منقحی از آن را به تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد منتشر کرده است. اما عدم‌وثوق و اعتبار کامل ابن‌اعثم سبب شده است که این کتاب به‌عنوان متنی معتبر درباره واقعه عاشورا شناخته نشود؛ خاصه اینکه برخی از مورخان گذشته از او به‌عنوان یک مورخ قصه‌پرداز و داستانسرا یاد کرده‌اند.
آهی سوزان بر مزار شهیدان
سیدبن طاووس، عالم شیعی قرن هفتم کتابی را درباره واقعه کربلا نگاشته است به نام «الملهوف علی قتل‌الطفوف» که به لهوف معروف است؛ کتابی که در سال‌های اخیر رواج بسیار یافته است و به‌عنوان یکی از معتبرترین مقاتل شیعه معرفی می‌شود. از لهوف ترجمه‌های بسیاری در سال‌های اخیر صورت گرفته است. یکی از بهترین ترجمه‌های آن را زنده‌یاد سیداحمد فهری زنجانی انجام داده است با عنوان: «آهی سوزان بر مزار شهیدان».
نفس‌المهموم
اعتبار شیخ عباس قمی که به محدث قمی نیز مشهور است به‌عنوان یکی از آخرین محدثان بزرگ شیعه سبب شده تا کتاب «نفس‌المهموم نَفَسُ المَهْموم فی مُصیبَهِ سیدنا الحُسَین المَظْلوم» یکی از پرخواننده‌ترین کتاب‌های وقایع عاشورا در قرن اخیر باشد. 2 ترجمه از کتاب نفس‌المهموم موجود است که یکی را علامه میرزا ابوالحسن شعرانی ترجمه کرده و دیگری ترجمه محمدباقر کمره‌ای اما ترجمه رایج ترجمه شعرانی است. در سال‌های اخیر یاسین حجازی کتابی را به نام کتاب «آه» منتشر کرده که ویرایش تازه‌ای از ترجمه نفس‌المهموم است بدین‌ترتیب که کتاب را به فصل‌های بسیار تقسیم کرده است که کار مخاطب را برای خواندن کتاب راحت‌تر می‌کند.
قمقام زخار و صمصام بتار
فرهاد میرزا ملقب به معتمدالدوله فرزند عباس میرزای ولیعهد یکی از شاهزادگان فاضل دوره قاجار بود که کتاب‌های بسیاری دارد مثل «جام جم» و «فرهنگ جغرافیایی ایران» و «هدایه السبیل» که سفرنامه او به مکه است. اما مفصل‌ترین کتاب فرهاد میرزا «قمقام زخار و صمصام بتار» به‌معنای دریای خروشان و شمشیر برّان است که به شرح زندگانی امام حسین(ع) و روایت واقعه عاشورا می‌پردازد. شاید اینکه کتاب فرهاد میرزا خارج از سنت تاریخ‌نگاری تشیع است سبب شده که کتاب او کمتر مورد توجه قرار گیرد. اما قمقام کتابی است با نثری خواندنی که هم حکایت از دانش و فضل شاهزاده قاجار می‌کند و هم اشراف او بر متون مختلف فارسی و عربی.
حسین علی
محمدحسین مهدوی‌سعیدی که به م.مؤید مشهور است یکی از شاعران جریان‌های نوگرای سال‌های دهه50 است که هنوز هم به‌عنوان یکی از نمایندگان جدی این جریان در شعر امروز حضور دارد. در سال‌های اخیر کتابی از م.مؤید منتشر شده است به نام «حسین علی». مؤید به‌دلیل تسلط بر زبان عربی برای نگارش کتاب منابع بسیاری را از نظر گذرانده و تسلط او به زبان فارسی سبب شده است تا ترجمه‌های متفاوتی از روایت‌ها و خطبه‌ها و وقایع عاشورا به‌دست دهد. حسین علی نیز یکی از آخرین کتاب‌های فارسی است که به روایت واقعه عاشورا می‌پردازد و برای کسانی که فارسی سره را دوست دارند کتابی است خواندنی.