«اتاق دبیران، اثری اخلاق‌مدار با تم قضاوت

فرزانه متین

شاید در دنیا بتوانیم درباره خیلی چیزها قطعی نظر بدهیم، اما تنها جایی که قطعیت‌ها کنار می‌رود، درباره قضاوت‌کردن آدم‌هاست. فیلم «اتاق دبیران»، درامی اجتماعی از سینمای آلمان است که سال گذشته به‌عنوان نماینده این کشور به نود‌وششمین دوره جوایز فیلم اسکار معرفی شد. این فیلم علاوه‌بر جوایزی که در بخش کارگردانی، فیلم‌نامه، تدوین و بهترین بازیگر زن در جشنواره آلمان از آنِ خود کرد، از جشنواره اروپا جوایز بهترین سناریو و نقش اول زن را نیز با خود به خانه برد. «اتاق دبیران» از سمت منتقدان به‌عنوان یکی از 10 فیلم برتر سال ۲۰۲۳ نیز انتخاب شد.

این اثر هوشمندانه، چهارمین فیلم ایلکر چاتاک، کارگردان ترک‌تبار متولد آلمان است که با همکاری یوهانس دانکر فیلم‌نامه را به نگارش درآورده است.

«اتاق دبیران» در ظاهر فیلمی ساده است که با یک اتفاق وارد دنیای پیچیده‌ای می‌شود. داستان درباره مدرسه‌ای در آلمان با دانش‌آموزان متنوع از سن، نژاد، جنسیت، قوم و دین است که در ابتدای سال تحصیلی، با یک‌سری دزدی‌های سریالی روبه‌رو می‌شود. یکی از معلمان به نام کارلا نواک که دیگر دبیران فکر می‌کنند دزد، یکی از دانش‌آموزان کلاس نواک است، خودش برای جلوگیری از بی‌عدالتی، تصمیم می‌گیرد برای حل این بحران، دوربین لپ‌تاپش را مخفیانه در اتاق معلمان روشن بگذارد و بعد از اینکه دوربین دستگاه را چک ‌می‌کند، متوجه می‌شود که دست فردی با بلوز طرح ستاره به کتش برخورد می‌کند؛ اما به‌طور قطع مشخص نیست که چیزی را می‌دزدد یا نه. خانم نواک فکر می‌کند با این‌کار مشکل را حل کرده، اما نمی‌داند که مدرسه را وارد بحران عمیقی فرو‌برده است. اینجاست که قضاوت‌کردن دیگر دبیران اوج می‌گیرد.

ایده بسیار ساده است، اما فیلم هرچه جلوتر می‌رود، موضوع دچار عمق بیشتری می‌شود. در اینجا مدرسه به‌عنوان نماینده جامعه نشان‌ داده شده است. در فیلم به فاصله طبقاتی، اختلافات قومی و نژادی و حقوق شهروندی اشاره مستقیم و تعمدی دارد.

در یکی از سکانس‌ها، دانش‌آموزی به نام علی که کیفش پر از پول است، به دزدی متهم‌ می‌شود. از قضا او ترک‌تبار و‌ مهاجر است که با صحبت‌های والدینش، تبرئه می‌شود. در اینجا چاتاک تلنگری به مهاجران و به‌ویژه ترک‌تباران می‌زند. از یک سو، کارلا نواک، معلمی جوان با تفکر مدرن و اخلاق‌مدار و متفاوت از دیگر همکارانش‌ به‌دلیل اینکه مخفیانه فیلم‌برداری کرده، حقوق شهروندی را زیر پا گذاشته است و در مظان اتهام قرار گرفته است. این معلم جوان به‌دلیل آنکه بچه‌ها بیش‌ازاین تحت فشار قرار نگیرند و انگ دزدی به آنها زده نشود، تحت یک فشار سنگین، خودش برای حل موضوع و به‌نوعی برای دفاع از شاگردانش دست به این عمل می‌زند و فیلم‌برداری می‌کند. کسی که دست به کت نواک زده، بدون آنکه چهره‌اش مشخص باشد به‌دلیل بلوز طرح ستاره‌اش یک کارمند اداری مدرسه است که صبح‌ها زودتر از بقیه به مدرسه می‌آید و دیرتر از همه آنجا را ترک می‌کند که نشان از فاصله طبقاتی اشاره‌شده دارد. پسر این زن، اسکار، شاگرد باهوش کلاس نواک است و نشان‌دادن این فیلم به مدیر مدرسه باعث تعلیق این کارمند از کارش می‌شود. مادر اسکار با اینکه دزدی را قبول ندارد، اسکار را سپر دفاعی خود می‌کند و می‌خواهد از طریق فرزندش، خودش را تبرئه کند. جنگ و‌ کشمکش یک‌طرفه اسکار برای دفاع از مادرش با نواک آغاز می‌شود و در اینجا شاهد یک رابطه پیچیده معلم و شاگردی می‌شویم. نواک دچار عذاب‌وجدان شده است و حتی تردید به سراغش می‌آید که شاید قضاوتش، اشتباه بوده است. از آنجا که تمام فیلم را از دید این معلم تماشا می‌کنیم، او هرگونه احساسی را که درک می‌کند، ما را هم درگیرش می‌کند.

فیلم شمایلی از یک جامعه است که در مواجهه با بحران، اشاره به این دارد که هرکدام از ما چه رفتاری نشان می‌دهیم. اما این اثر به ما می‌گوید هیچ شخصی نه قهرمان است، نه ضدقهرمان. داستان پلیسی نیست و فیلم به‌دنبال دزد نیست. اینکه چه‌کسی مقصر است؟ چه کسی قربانی است؟ حق با چه کسی است؟ آیا مادر علی دروغ می‌گوید؟ بلکه موضوع فیلم، اتهام‌زدن و قضاوت‌کردن است.

چاتاک به ما اثری اخلاق‌مدار با تم قضاوت نشان داده است. فیلم انتقادی است و تلنگری به نگاه انتقادگرایانه، قضاوت‌گرایانه و نگاه سنتی معلمان دارد. دو نکته درباره کارلا نواک وجود دارد؛ یکی آنکه خودش مهاجر لهستانی است و دیگری این است که خود کارلا، شخصیت پیچیده و چندوجهی دارد. او‌ دغدغه‌اش این نیست که دزد چه کسی است، اما با فیلم‌برداری، دومینوی داستان را به هم می‌ریزد و عواقبش باعث ایجاد آشوب می‌شود. چاتاک، نگاهش به نوع مدل و واکنش به این معضل است، اثری قابل‌تعمیم به همه جوامع.

«اتاق دبیران»، هم مخاطب خاص و هم عام را به‌شدت درگیر می‌کند و بعد از تماشا تا مدت‌ها او را به تفکر وا‌می‌دارد. این فیلم در بحث محتوا، فیلمی ستودنی است. موسیقی، فرم و بازی هنرمندان در خدمت این درام اجتماعی است.

با اینکه فیلم تک‌لوکیشن است، به‌غیر‌از یک سکانس (پرت‌کردن لپ‌تاپ به رودخانه از طرف اسکار)، در مدرسه فیلم‌برداری شده است. در فیلم اضافه‌گویی وجود ندارد. سه سکانس از این اثر بسیار تأمل‌برانگیز و جذاب است: ۱- لحظه‌ای که نواک ناگهان همه اطرافیانش را با بلوز طرح ستاره‌دار می‌بیند که قضاوت او را زیر سؤال می‌برد. ۲- صحنه‌ای که به‌دلیل آشفتگی کارلا، از دانش‌آموزان می‌خواهد به همراه خود جیغ بکشند و این فریادها از سنگینی اخلاق‌مداری او نشئت می‌گیرد. ۳- و سکانس آخر که با حل‌کردن مکعب روبیک از طرف اسکار و تحویل آن به نواک، در واقع به او‌ می‌گوید با او مشکلی ندارد.

فیلم پایان بازی دارد و کارگردان از خودِ مخاطب می‌خواهد آگاهانه پایانش را رقم بزند. چاتاک درباره اثرش می‌گوید: «به نظرم فکرکردن به آدم‌های بد به‌عنوان آدم‌های اهریمنی تا‌حدی منسوخ شده است. شما باید چنین ابهامی داشته باشید و شخصیت‌های خاکستری خلق کنید. برخی به‌دنبال پاسخ هستند اما این داستان درباره اینکه دزدی کار چه‌کسی بود‌ نیست و می‌خواهد به این‌ موضوع بپردازد که ما چطور با اتهام‌ها برخورد می‌کنیم. ما کاملا آگاه بودیم که این مدرسه، مینیاتوری از جامعه است».