«کوچ‌نشینی» و یک تغییر فرهنگی ۸ هزار ساله

جمعیت قابل توجهی از ایرانیان زندگی قومی، ایلی و عشیره‌ای دارند؛ سبکی از زندگی که به طور معمول با مفهوم «کوچ» همراه است و همین موضوع سبب شکل‌گیری نوع خاصی از فرهنگ، آداب و رسوم و سنت‌هایی شده است که هرچند نسبت به گذشته در حال کمرنگ شدن است اما همچنان وجود دارد.

سبک زندگی کوچ‌نشینی با سختی‌ها و خطراتی همراه است؛ با این وجود عشایر گروه‌های کوچ کننده اقوام مختلف ترک، لر، کرد، عرب و... با این شیوه زندگی می‌کنند.

«کوچ» همان جابه‌جایی مرتب و دسته‌جمعی خانواده‌های یک ایل همراه با دام‌ها به محلی دیگر برای پیدا کردن علفزارهای جدید است. کوچ، تابعی از نظام‌های دامداری طبیعی و از سوی دیگر شیوه زندگی طبیعی در طبیعت است.

بر اساس دیدگاه پژوهشگران، دو نوع کوچ عمودی و افقی در ایران اتفاق می‌افتد. کوچ عمودی به جابه‌جایی ایلات و عشایر از دشت‌ها به ارتفاعات و یا بالعکس را می‌گویند.

این گروه در مدت اقامت در منطقه گرمسیر، به کشت و زرع محدود می‌پردازند به شکلی که اگر محصول زودرس باشد در فاصله زمانی اقامت آن را برداشت می‌کنند و اگر دیررس باشد، کاشت بذر انجام می‌شود و هنگام بازگشت آن را برداشت می‌کنند. این نوع از کشت محصول معمولا برای برطرف شدن نیاز خانواده است و به نیت کار اقتصادی انجام نمی‌شود.

تاریخچه کوچ در ایران

ایران بنابر موقعیت جغرافیایی خاص خود و همجواری با اقوام کوچ‌نشین، همواره یکی از مهم‌ترین مناطق کوچ نشین در جهان محسوب می‌شده است. نخستین اشارات تاریخی حضور اقوام کوچ‌رو در ایران مربوط به هزاره اول قبل از میلاد است که البته منظور از ایران در این مقطع تاریخی، اصلا ایران با حدود و مرزهای مشخص فعلی نیست. این قبایل کوچ‌رو در آغاز ورود به ایران دامدار بودند و به پرورش اسب می‌پرداختند.

آثار به دست آمده در جنوب غربی ایران مشخص می‌کند که سابقه کوچ‌نشینی در کشور به بیش از ۸ هزار سال می‌رسد. رونق گرفتن زندگی کوچ‌نشینی و افزایش قدرت این گروه، سبب شکل‌گیری امپراطوری‌های بزرگی در طول تاریخ (پیش و پس از اسلام) در کشور شده است؛ چنانچه اغلب کوچ‌نشینان سرنوشتِ حکومت‌هایی مانند سلجوقیان، تیموریان، صفویان، افشاریان،‌ زندیان و قاجاریه را در دست داشتند.

اصطلاحاتی مانند «خون‌بَس» به معنای ازدواج اجباری دختران دو طایفه غیر خویشاوند با پسران طایفه دیگر، «گاو به گاو» به معنای ازدواج مبادله‌ای (دختری از یک طایفه در مقابل دختری از طایفه دیگر) و همچنین ازدواج‌های مصلحتی روسای طوایف غیر خویشاوند، همگی نشان می‌دهد که خویشاوندی نسبی هم در جامعه عشایری وجود دارد.

پی‌نوشت: در بخش‌هایی از این گزارش از اطلاعات کتاب «شناخت فرهنگ و اقوام ایران‌زمین» استفاده شده است.

منبع: ایسنا