دکتر ندا ملت، روانشناس:
تاب‌آوران دشواری‌ها را ماندگار نمی‌دانند
تاب‌آوری از آن دست اصطلاحاتی است که در سال‌های اخیر آن را زیاد می‌شنویم. مقالات و کتاب‌های بسیاری نیز در این زمینه نوشته شده است. در جامعه امروز ما نیز که بحران‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، فشار روانی زیادی بر افراد وارد کرده، در خانواده، جمع دوستان، محیط کار و محیط‌های عمومی زیاد به ما توصیه می‌شود که در برابر این فشارها تاب بیاوریم.
تاب‌آوری چیست؟ چرا برخی از افراد تاب‌آورترند؟ ویژگی افراد تاب‌آور چیست؟ چگونه می‌توانیم فردی تاب‌آورتر شویم و کودکان تاب‌آورتری نیز پرورش دهیم. پاسخ این پرسش‌ها را در گفتگو با دکتر ندا ملت، روانشناس می‌خوانید.
به نظر می‌رسد که در سال‌های اخیر اصطلاح تاب‌آوری را زیاد می‌شنویم، ارزیابی شما در این باره چیست؟
به گفته کارل پوپر «زندگی سراسر حل مسئله است». همیشه در طول زندگی انسان‌ها یک از دغدغه‌ها این بوده که چگونه می‌توانیم بر دشواری‌ها و سختی‌ها فائق آییم و زنده بمانیم؛ از این رو با کسب دانش و ساختن ابزارها بشریت سعی در قویتر کردن خود برای گذر از بحران‌ها و حل مشکلات داشته است و نژادهایی که قدرت سازگاری بیشتر داشتند شانس بقای بیشتری یافتند؛ زیرا باهوش‌تر بودند. در قرن بیستم با گسترش رویکرد روانشناسی مثبت‌گرا در دنیا به یکی از سرمایه‌های روانشناختی که توجه زیادی شد میزان تاب‌آوری در رویارویی با ناملایمات، فشارها و آسیب‌های زندگی است. جامعه ما هم تحت تاثیر این روند روزافزون گسترش توجه به مفاهیم روانشناسی مثبت‌گرا بود و افزون بر آن به دلیل تجربه شرایط جنگی و تحریمی، فشار و آسیب بیشتری را تجربه کرده است؛ بنابراین آموزش و تقویت تاب‌آوری یکی از اولویت‌های آموزشی و درمانی از سوی روانشناسان و جامعه‌شناسان بوده است.
تاب‌آوری چیست و انواع آن کدام است؟
تاب‌آوری توانایی سازگاری با تغییرات و تحمل ابهام است. توانایی کنارآمدن با شرایط دشوار به شیوه سالم و انعطاف‌پذیری در مقابل فشارهای زندگی است و به افراد قدرت می‌دهد تا بر سختی‌ها غلبه کنند و زخم‌های ناشی از آسیب‌ها را ترمیم کنند و به روال اصلی زندگیشان بازگردند. تاب‌آوری به افرادی که دچار دشواری‌های زندگی مثل بلایای طبیعی، مشکلات شغلی، بیماری، سوگ و جنگ شده‌اند، کمک می‌کند تا نه تنها از این بحران‌ها گذر کنند بلکه از آنها به عنوان فرصتی برای رشد و قویتر شدن خود استفاده کنند. بر اساس حوزه مورد کاربرد، چهار مدل از تاب‌آوری وجود دارد:
* تاب‌آوری فیزیکی: بیانگر میزان استقامت بدنی و بهبودی پس از ابتلا به بیماری‌ها است. تاب‌آوری فیزیکی به داشتن سبک زندگی سالم و فعال وابسته است. خواب کافی، داشتن یک رژیم غذایی مغذی و ورزش منظم و دوری از دخانیات و مشروبات الکلی تنها چند راه برای تقویت تاب آوری فیزیکی است.
* تاب‌آوری روانی: نشانگر توانایی سازگاری، کنار آمدن و انعطاف‌پذیری برای غلبه بر سختی‌ها، ناملایمات و شکست‌ها است. چنین افرادی با ذهنیت آفریینده و بازمانده در زندگی رو به جلو حرکت می‌کنند نه اینکه با ذهنیت قربانی در مقابل مشکلات منفعل و درمانده باشند.
* تاب‌آوری عاطفی: به معنای داشتن احساسات مثبتی چون امیدواری و خوشبینی درباره آینده است. اینگونه افراد نسبت به هیجانات منفی خود آگاهاند و توانایی مدیریت احساسات منفی مانند استرس و نگرانی و خشم و ... دارند.
* تاب‌آوری اجتماعی: نشان‌دهنده توانایی گروه‌ها برای بازیابی از موقعیت‌های دشوار است. هر چقدر احساس همدلی و همراهی بین افراد یک جامعه یا گروه بیشتر باشد و کمتر به صورت خودخواهانه و کلاهبردارانه به دنبال منافع فردی باشند، این گروه یا جامعه هبستگی و یکپارچگی بیشتری دارند و بیشتر ما هستند تا من؛ بنابراین استقامت و تاب‌آوری بیشتری در برابر فشارهای بیرونی خواهند داشت و ماندگارتر خواهند بود.
چرا برخی تاب‌آورترند؟ چه عواملی تاب‌آوری را تحت تاثیر قرار می‌دهند؟
تاب‌آوری ناشی از عوامل شخصیتی و محیطی است و در افراد مختلف این عوامل گوناگون است. در یک محیط زندگی غنی که منابع فراوان مالی، شغلی و اجتماعی وجود دارد و از افراد با سیستم‌های حمایتی -بهداشتی، مددکاری، اجتماعی- در مقابله با خطرات پشتیبانی می‌شود، قدرت تاب‌آوری را با بهبود توانمندی‌های شخصی و اجتماعی بالا می‌برند. اما محیط غنی مانند درآمد خوب و شرایط مرفه تنها شرط کافی برای تاب‌آوری و سازگاری موفق نیست. ویژگی‌های شخصیتی (مانند ژنتیک، مهارت‌ها، توانمندی‌ها، ذهنیت و منبع کنترل) و رفتاری ( مانند فعال و هدفمند بودن) فرد هم بر میزان تاب‌آوری و انعطاف‌پذیری در برابر فشارهای زندگی اثرگذار است.
ویژگی‌هاي اصلی افراد تاب‌آور چیست؟
آنها افرادی امیدوار و خوش‌بین نسبت به آینده هستند و می‌دانند که دشواری‌ها ماندگار نیستند و بر اساس قانون تغییر در زندگی، شرایط تغییر خواهد کرد. افراد تاب‌آور در زندگیشان هدف و چشم‌انداز دارند و به دنبال رسیدن به آن درتلاش‌اند. آنها درد‌های امروز و کاستی و مشکلات را به صورت واقع‌بینانه می‌بینند و می‌پذیرند و بر آنچه که کنترل دارند و می‌توانند تغییر دهند و اصلاح کنند، تمرکز می‌کنند نه آنچه که بر آن کنترلی ندارند. به صورت واقع‌بینانه‌ای به دنبال حل مسائل هستند، نه فرار از مسائل با شیوه‌های مخرب افراطی (خواب زیاد، پرخوری، تمیزکاری، مصرف مواد، احتکار). آنها با انعطاف‌پذیری از راه‌حل‌های مختلف برای مسائل استفاده می‌کنند و از زاویه‌ای مختلف به مشکلات می‌نگرند. ویژگی بارز دیگر آنها، توانایی تنظیم هیجانات منفی مثل استرس، ناامیدی و خشم است و می‌توانند بر امیال تکانشی گذرای خود برای دستیابی به اهداف بزرگتر غلبه کنند. این افراد از عزت‌نفس یا احساس ارزشمندی بالایی برخوردارند؛ به این معنا که خودشان را دوست دارند و سعی می‌کنند که توانمندی‌های خودشان را پرورش دهند و نقاط ضعف‌شان را در صورت امکان اصلاح کنند و در غیر این صورت آن را به عنوان یک ویژگی طبیعی می‌پذیرند. این افراد، روابط اجتماعی خوبی دارند که به آنها کمک می‌کند در بحران‌ها از همفکری وهمدلی دیگران استفاده کنند و کمتر آسیب ببینند.
افراد تاب‌آور دارای احساس کنترل درونی هستند؛ یعنی کارها و رفتارهای خودشان را در مشکلاتشان موثر می‌دانند و فکر نمی‌کنند که هیچ کنترلی بر شرایط زندگیشان ندارند و نمی‌توانند تغییری ایجاد کنند و در واقع جبراندیش نیستند که فکر کنند دیگران و محیط بیرون هستند که سرنوشت آنها را رقم می‌زنند. آنها دارای ذهنیت نجات‌یافته و آفریننده هستند؛ یعنی خود را قربانی نمی‌بینند، بلکه خود را بازمانده‌ای قوی می‌بینند که تا حالا توانسته‌اند مشکلات و سختی‌ها را پشت سر بگذارند و قادرند برای غنی‌سازی و بهبود زندگی خود و دیگران دست به آفرینش و سازندگی بزنند و راه‌حل‌ها، ابزارها و کارهای جدید ایجاد کنند. قسمتی از آسایش زندگی امروز بشر مرهون تلاش‌ها و آفرینندگی‌های(ادبی، ابزاری، هنری و علمی) این انسان‌های تاب‌آور سازنده است.
برای تاب‌آورتر شدن چه باید کرد؟
هر فردی بر افکار و اعمالش کنترل دارد؛ بنابراین در گام اول اصلاح و تغییر افکار منفی به افکار مثبت و سازنده اثربخش است؛ مثلا رویدادهای سخت در زندگیمان را به صورت چالش ببینیم که باید بر آن غلبه کنیم تا رشد کنیم نه به صورت تهدید و بدبختی که به گریز و درمانگی ما منجر می‌شود. دوم اینکه سعی کنیم توانمندی‌های حرفه‌ای و مهارت‌های خود مانند مهارت‌های ارتباطی و حل مسئله را در بعد عملی افزایش دهیم تا شانس موفقیت ما بیشتر شود و کمتر شکست بخوریم و سریعتر بتوانیم زخم‌های خود را ترمیم کنیم و تعادل را به زندگیمان پس از تجارب آسیب‌زا برگردانیم. سوم اینکه روابط خود را با خودمان (عزت‌نفس و خودکارمدی) و دیگران (همدلی و حمایت و مراقبت) و خدا (اعتماد و رضایت به قضا و قدر الهی که برآمده از طرح عقل کل برای رشد فردی هر انسان است؛ قادر مطلقی که نگهبان و پشتیبان انسان‌ها در هنگام تنهایی و سختی‌هاست). چهارم اینکه بپذیریم که دنیای مادی همیشه در حال تغییر و نابودی است و هیچ‌چیز طبیعی، ماندگار و بی‌نقص نیست و همه انسان‌ها در طول تاریخ با مشکلاتی شبیه به ما روبرو بودند. طرح زندگی در جهت رشد روانشناختی و معنوی ایجاد چالش‌ها و سختی‌ها برای رهایی از وابستگی‌های مادی و ویژگی‌های بد اخلاقی است و همراه با رشد، ما باید چالش‌های سخت‌تری را بگذرانیم.
روابط؛ از جمله روابط خانوادگی و روابط دوستانه چه تاثیری بر تاب‌آوری دارند؟
روابط خوب با خود، خدا و دیگران منابع تاب‌آوری ما را افزایش می‌دهد. روابط، حس پشتیبانی و همدلی و همراهی را تقویت می‌کند و مانع از احساس تنهایی است. انزوا و دوری از جمع باعث محرومیت از این منبع انرژی قدرتمند می‌شود. انسان‌ها وقتی سختی‌ها و مشکلات زندگی دیگران را می‌بینند، کمتر بر مشکلات شخصی خود تمرکز می‌کنند. گروه درمانی بر اساس همین فلسفه که داشتن تجارب آسیب‌زا و درد مشترک می‌تواند به بهبودی و رهایی از رنج کمک کند به یکی از شیوه‌های درمانی موفق تبدیل شده است.
در شرایطی که بسیاری از مردم با فشارهای مختلف؛ به ویژه فشارهای اقتصادی دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند چگونه می‌توان تاب آورد و تاب‌آوری خود را تقویت کرد؟
در روانشناسی ما معتقدیم یا کار یا بیماری؛ یعنی بیکاری خودش علاوه بر ضرر مادی منجر به بیماری جسمی و اختلالات روانشناختی می‌شود. در شرایط سخت اقتصادی امروز دیگر انتظار اینکه یک نفر در خانواده شاغل باشد و هزینه‌های زندگی را بدهد -به جز در مشاغل خاص و پردرآمد- انتظار نادرستی است و زوجین و فرزندان هر کسی برای کمک به اقتصاد خانواده و یا حداقل تامین نیازهای شخصی خود بهتر است سعی کند یک منبع درآمدی حتی با کار نیمه‌وقت و از راه دور با توجه به مهارت‌ها و توانمندی‌هایش داشته باشد. نکته دیگر، مدیریت مصرف پول است؛ یعنی چگونه پول خرج‌کردن به صورتی که ابتدا خریدهای ضروری و با اولویت انجام شود تا خریدهای تکانشی و بدون برنامه.
چگونه تاب‌آوری را به کودکان بیاموزیم تا افراد تاب‌آوری شوند؟
کودکان بیشتر به وسیله دیدن یاد می‌گیرند؛ پس ابتدا خود والدین باید الگوی خوبی برای تاب‌آوری باشند. دوم بچه‌ها را برای به تاخیر انداختن خواسته‌هایشان و پایداری در انجام تکالیفشان و تلاش برای رسیدن به موفقیت تشویق و تایید کنند و سوم اینکه به آنها انگیزه‌های مثبت مانند امیدواری و خوشبینی به آینده را بدهیم تا تاب‌آوری‌شان افزایش یابد.