10 مرداد؛ جشن چله تابستان
جشن چله تابستان، از جشن‌های ایران باستان به حساب می‌آید که در روز دهم مرداد برگزار می‌شد.
ایرانیان باستان راه رسیدن به خدا را در جشن و شادی می‌دیدند و معتقد بودند از آنجا که خداوند برترین آفریننده و انسان بهترین آفریده او است، دوست دارد بنده‌اش را سرزنده و شاد ببیند. یکی از زیباترین وجوه تاریخ طولانی ایران، آیین‌ها و جشن‌هایی هستند که بسیاری از آنها در گذر زمان تغییر کرده‌اند یا به دست فراموشی سپرده شده‌اند. بی‌گمان حفظ و احیای جشن‌هایی همچون جشن چله تابستان و همین طور انتقال آنها به نسل‌های بعد، وظیفه هر فرد میهن‌دوست و علاقه‌مند به فرهنگ ایران زمین است.
جشن چله تابستان یا چله تموز از دوران بسیار کهن در جغرافیای ایران بزرگ وجود داشته است؛ گرچه ریشه تاریخی دقیق آن مشخص نیست. جشن چله تابستان با اسامی دیگری همچون جشن نوروزبل، جشن نیلوفر و مراسم زیارتگاه پیر نارکی در گوشه‌وکنار ایران برگزار می‌شود که همگی از برپایی جشنی بزرگ در میانه‌های فصل تابستان در ایران باستان حکایت دارند.
طولانی ترین روز سال
معمولا روزهای اول تیر و یا روز ۳۱ خرداد (۲۱ژوئن) طولانی‌ترین روز سال در نیم‌کره شمالی زمین است زیرا در این روز خورشید نسبت به روزهای گذشته به اندازه بخشی از ثانیه بیشتر در آسمان باقی خواهد ماند و روز را طولانی تر خواهد کرد. به دلیل اینکه سیاره زمین حول محور خود با درجه ۵/۲۳ در حرکت است طی روزی خاص از سال و با به حداقل رسیدن فاصله منطقه قطبی با خورشید این پدیده که به انقلاب تابستانی نیز شهرت دارد رخ می‌دهد و در برخی از سال‌ها این اتفاق ۳۰ خرداد (۲۰ ژوئن) رخ می‌دهد و در برخی سال‌ها ۳۱ خرداد (۲۱ ژوئن)و یا اول تیر ماه اتفاق می‌افتد.
این پدیده برای گذشتگان نیز شناخته شده بوده‌است در ایران جشن نیلوفر و یا چله تموز با این پدیده ارتباط داشته‌است و در قدیم علی رغم اینکه ابزارهای دقیق سنجش زمان وجود نداشت و تنها از چارطاقی‌ها و خانه فنجان یا ساعت آبی تا حدودی ساعت آفتابی استفاده می‌شد اما با همین ابزارهای ساده، طولانی ترین روز سال و کوتاه ترین روز سال را با کمی اختلاف تعیین می‌کردند. ۴ قرن قبل از تولد مسیح برای این روز تقویمی طراحی کرده بودند که با استفاده از نور خورشید زمان دقیق آن مشخص می‌شد.
![]()
معنی و تاریخچه تموز
معنی و تاریخچه تموزتموز معنی های متعددی دارد اما در زبان فارسی ماه چهارم سال و اول تابستان است گاهی اوقات به معنای تابستان و گرمای سوزان هم بکار رفته است تِموْز :(temouz) در گویش جنوب خراسان بویژه گنابادی یعنی ماه اول تابستان که با چله تموز شروع می شود و بنا بر تقویم گبری و تقویم آسوری، تابستان، صیف، فصل گرما ، ماه اول تابستان، تیرماه.گرمای سخت، زمان بودن خورشید در برج سرطان. نام ماه اول تابستان و ماه دهم از ماه‌های رومیان و ماه پنجم عبری.(فرهنگ معین- فرهنگ دهخدا- پروین گنابادی) در مورد تموز داستانها و افسانه های بسیار زیادی وجود دارد تا کنون دستکم 6 نظریه مختلف در مورد آن مطرح شده است از خدای مرگ و زندگی تا خدای خورشید تا خدای کشاورزی و حاصلخیزی به تموز نسبت داده شده اما قدیمی ترین متنی که در آن تموز بکار رفته متن حماسه گیلگمش است و مشخص است که تموز در فرهنگ میانرودان شکل گرفته و در دوره های سومری و ایلامی و پارسیان حضور داشته است.
درباره جشن چله تابستان
شادی و نشاط، اهمیت بسزایی در ایران باستان داشته است؛ به‌طوری که زندگی بر پایه شادی بود و غم و اندوه و گریه، امری اهریمنی و مخالف میل خداوند به حساب می‌آمد. به همین دلیل، مردم در هر مناسبتی گرد هم می‌آمدند تا با محبت به یکدیگر و ابراز شادی، زندگی زیباتری داشته باشند.
ساختار اقتصادی مردم آن روزگار مبتنی بر کشاورزی و دامداری بود و در نتیجه، بسیاری از جشن‌های باستانی ریشه در زمین، شرایط جغرافیایی و انسان داشتند. مردم در هر ماه از سال، جشن‌های خاصی برگزار می‌کردند که با توجه به جغرافیای ایران و وجود چهار فصل، امکان این تنوع وجود داشت. از جمله این جشن‌ها می‌توان به «چله تابستان» اشاره کرد.
همین‌طور که از نام جشن چله تابستان یا چله تموز بر می‌آید، این جشن ۴۰ روز پس از شروع فصل تابستان برگزار می‌شد. در حقیقت تعداد زیادی از جشن‌های طبیعی که برای سپاسگزاری از نعمت‌های خداوند و بهبود وضعیت بوده‌اند، به مرور زمان جنبه آیینی پیدا کرده‌اند. به این ترتیب، برداشت محصول و شادی و سپاس از درگاه یزدان به‌عنوان بخشی از فرهنگ کهن ما می‌تواند از علل برگزاری این جشن باشد.
جشن‌های تابستانی معمولا جشن‌های آب هستند که این موضوع در نیایش‌های مذهبی و شکل برگزاری آنها مشهود است. بر اساس شواهد، در خراسان جنوبی جشن چله تابستان را گرامی می‌دارند و مردم منطقه نسبت به آن آگاهی دارند. علت ماندگاری این موضوع نیز به اهمیت آب مربوط می‌شود؛ چراکه خراسان جنوبی یکی از مناطق خشک ایران است که زندگی شهری در آن به چندهزار سال قبل برمی‌گردد.
جالب اینکه جشنی موسوم به جشن نیلوفر در فاصله کمی از جشن چله تابستان برپا می‌شد که حتی ابوریحان بیرونی به آن اشاره کرده و گفته است: «مردم در ششم تيرماه جشنی برگزار می‌كنند كه به آن جشن نیلوفران می‌گویند.»
به اعتقاد برخی پژوهشگران، علت برپایی اين جشن، رویش گل‌های نيلوفر در اين ماه است و امکان ارتباط آن با جشن چله تابستان وجود دارد. از نظر باورهای مردمی، گل نیلوفر با خورشید ارتباط تنگاتنگی دارد؛ به‌ویژه که زمان گل‌دهی آن در طولانی‌ترین روزهای سال و اوقاتی است که تابش خورشید در عمودی‌ترین حالت خود است.
چله بزرگ و کوچک تابستان
گاه‌شماری تقویم سنتی ایران از وجود چهار چله در سال حکایت دارد. دو چله بزرگ و کوچک در زمستان که به‌ترتیب از اول دی تا ۱۰ بهمن و از ۱۰ تا ۳۰ بهمن در نظر گرفته می‌شد.
تموز یا چله بزرگ تابستان از اول تیر تا ۱۰ مرداد ماه است و چله کوچک تابستان از ۱۰ تا ۳۰ مرداد طول می‌کشد.
معنی چله تابستان
چله تابستان به‌معنای چهل روز پس از شروع تابستان و تموز به‌معنای اوج گرما است. در ایران باستان در این ۴۰ روز جشن‌های متعددی برگزار می‌شد که بسیاری از آنها فراموش شده‌اند.
چله تابستان چه روزی است؟
در تقویم کهن ایرانی، تموز گرم‌ترین ماه سال است و ماه تموز در تقویم گریگوری و تقویم سریانی با اول تیر ماه منطبق است. تموز در زبان فارسی به ماه چهارم سال و اول تابستان گفته می‌شود و گاهی اوقات به‌معنای تابستان و گرمای سوزان نیز به کار می‌رود.
چله تموز تقریبا از اول تیر شروع می‌شود و تا ۱۰ مرداد ادامه دارد. در واقع، روز اول تیر طولانی‌ترین روز سال در نیم‌کره شمالی زمین است که به انقلاب تابستانی نیز شهرت دارد. این پدیده برای نیاکان ما نیز شناخته شده بود و جشن چله تموز با آن ارتباط داشت.
جشن نوروزبل
نوروزبل، جشنی تاریخی است که در گاه‌شمار گیلکی در گیلان، مازندران، الموت قزوین و طالقان البرز برگزار می‌شد و در فهرست آثار ناملموس ایرانی به ثبت رسیده است. قدمت این جشن به دوران قبل از اسلام می‌رسد و جشنی مهم در میان دیلمیان محسوب می‌شد. در حقیقت در زمان دیلمیان بود که آیین چله تابستان رونق گرفت و به نام نوروزبل میان مردم رواج پیدا کرد.جشن نوروزبل در فهرست میراث ناملموس ایران به ثبت رسیده است
طبق این تقویم، مردم آخرین روز از اسپندار ماه را با روشن‌کردن آتش و ایجاد گرما جشن می‌گرفتند که مصادف با ۱۶ مرداد در تقویم هجری شمسی است. از آنجا که در برخی سال‌ها، سال کبیسه اتفاق می‌افتد، تاریخ این جشن بین ۱۳ تا ۱۷ مرداد متغیر است. جالب اینکه، «بل» در در زبان گیلکی به معنی آتش است و می‌توان نتیجه گرفت که «نوروزبل» به‌معنای شعله فروزان آتش نوروزی است. کشاورزان در زمان قدیم با فروش محصول خود در فصل تابستان می‌توانستند باج و خراج خود را بپردازند و زندگی‌شان را سامان دهند و از همین رو سال نوی خود را در این زمان برگزار می‌کردند.
برای برپایی این جشن، ۱۰ مرد با کلاه و شولای گالشی به میدان می‌آمدند و در حالی که نوازنده‌های محلی می‌نواختند، آنها دور آتش می‌چرخیدند. این آتش در زمان غروب خورشید روشن می‌شد و مردم به آن نزدیک می‌شدند و همه باهم می‌خواندند:
گروم گروم گروم بل با صدای پرهیبت سوختن هیزم و برکشیدن شعله
نوروز ما و نوروز بل نوروز ماه و شعله آتش نوروزی
نو سال ببی، سال سوسال تازه باشد و سال روشنایی
نو بدی خونه واشو تازه باشد و تازه شود و خانه آباد و با برکت
به باور گیلکی‌ها، روشن‌کردن آتش در جشن نوروزبل منجر به کاهش شدت برف و سرمای زمستان می‌شود و به‌تبع آن، از خسارت‌های ناشی از زمستان سخت در امان می‌مانند. ضمن اینکه آتش از عناصر چهارگانه مقدس در باور مردم به حساب می‌آمد.
دلیل دیگر استفاده از آتش را نیز می‌توان جنبه خبررسانی آن دانست که در گذشته کاربرد زیادی داشته است و مهم‌ترین خبری که از طریق آتش منتقل می‌شد، شروع سال جدید بود. چوپانان برای اعلام شروع سال نو، لباس خاصی به نام «شولا» می‌پوشیدند و به بالای بلندترین کوه می‌رفتند و آتش بزرگی روی قله آن روشن می‌کردند. با این روش، سایر چوپانان نیز از شروع فصل کوچ و بردن دام‌ها به پایین کوه مطلع می‌شدند. از آنجا که مردم، آتش را نماد پاکی و پاکسازی می‌دانستند، لباس‌های کهنه خود را به درون آتش می‌انداختند و ضمن ستایش خداوند، از او خیر و برکت می‌خواستند.
جشن نوروزبل پس از اینکه سال‌ها فراموش شده بود، در سال ۱۳۸۵ توسط جوانان روستای ملکوت املش، دوباره زنده شد. وقتی خبر برگزاری این جشن بین اهالی لنگرود و لاهیجان و... پیچید، تعداد بازدیدکنندگان آن در سال بعد بیشتر شد و نام جشن نوروزبل دوباره بر سر زبان‌ها افتاد.
این جشن در مازندران نیز برگزار می‌شد که طبق تقویم طبری، ۱۲ روز اختلاف با تقویم گیلکی داشت؛ هرچند امروزه از اجرای آن خبری نیست. مردم برای برگزاری جشن، بهترین لباس خود را می‌پوشیدند و با برپایی آتش و صدای ساز و آواز، به استقبال سال جدید می‌رفتند.
مراسم زرتشتیان در پیر نارکی یزد
امروزه زرتشتیان در تاریخ ۱۲ تا ۱۶ مرداد، جشنی مشابه چله تابستان در زیارتگاه پیر نارکی برگزار می‌کنند و به نیایش اهورامزدا می‌پردازند. پیر نارکی یکی از قدیمی‌ترین زیارتگاه‌های زرتشتیان ایران است که در ۲۰ کیلومتری مهریز قرار دارد. برخلاف سایر مراسم زرتشتیان، این آیین نه‌تنها جنبه مذهبی دارد، بلکه با جشنواره‌های شاد فرهنگی، هنری و ورزشی همراه است. به‌عبارتی، در طول پنج روزی که این مراسم برگزار می‌شود، مسابقات مختلفی از جمله نقاشی، شعر، عکس، خوشنویسی و مسابقات ورزشی برای علاقه‌مندان در نظر گرفته شده است.
طبق یک روايت تاريخی، در عصر ساسانيان و هنگام حمله اعراب به ايران، تنها شاهزاده پارس يعنی ناز بانو، به‌سمت كوه ناركی می‌رود و از خداوند ياری می‌طلبد و ناگهان از ديده‌ها پنهان می‌شود. پس از این ماجرا، پير ناركی مورد احترام زرتشتيان قرار می‌گیرد. از آنجا كه اين ماجرا بين روزهای ۱۲ تا ۱۶ مرداد ماه يا از روز مهر تا روز ورهرام رخ داده است، پيروان آيين زرتشت هر سال آن را گرامی می‌دارند و گرچه برنامه‌های این جشن از دوازدهم کلید می‌خورد، مراسم اصلی در روز ۱۶ مرداد برگزار می‌شود.
چله تابستان در خراسان
جشن چله تابستان کم‌وبیش در خراسان وجود دارد. تموز یا چله بزرگ تابستان در تقویم محلی بیرجند و گناباد از اول تیر تا دهم مرداد و چله کوچک تابستان از ۱۰ مرداد تا سی‌ام این ماه است. نخستین روز تیر به‌عنوان آغاز چله و بلندترین روز سال، جشن گرفته می‌شد؛ اتفاقی که هنوز در جنوب خراسان به چشم می‌خورد.
جشن چله تابستان در کرمانشاه
روستای زردوئی در پاوه کرمانشاه، یکی دیگر از مناطق ایران به حساب می‌آید که مراسم جشن چله تابستان را به بهانه آغاز روند کاهش دما و آغاز برداشت محصولات باغی برگزار کرده است. این آیین شامل مترسک‌گردانی، دف‌نوازی، اجرای موسیقی محلی، اجرای نمایش هلپرکه کردی و توزیع محصولات باغی می‌شود.
چله تموز در اشعار فارسی
یکی از بزرگان ایران زمین که درباره چله تموز سروده، سعدی، شاعر پرآوازه است که می‌گوید:
عمر برف است و آفتاب تموز اندکی ماند و خواجه غره هنوز
ای تهی‌دست رفته در بازار ترسمت پر نیاوری دستار
فردوسی از تموز و همین طور می خرما در تموز سخن گفته که مطابق رسوم میانرودان بوده است. از جمله این اشعار می‌توان به این بیت اشاره کرد:
نبودی تموز ایچ پیدا ز دی هوا عنبرین بود و بارانش می
این بیت شعر نیز در میان اشعار فردوسی بزرگ به چشم می‌خورد:
بدو گفت ما می‌زخرما کنیم به تموز وهنگام گرما کنیم
پرسش‌های متداول
| چله تابستان چه روزی است؟ |
|
چله تابستان یا چله تموز، چهلمین روز پس از شروع فصل تابستان است. |
| جشن چله تابستان در کدام مناطق ایران برگزار می‌شود؟ |
|
جشن چله تابستان در برخی مناطق ایران همچون بیرجند و گناباد، زیارتگاه پیر نارکی یزد، روستای ملکوت املش و روستای زردوئی در پاوه کرمانشاه برگزار می‌شود.
|
| علت برگزاری جشن چله تابستان چه بوده است؟ |
|
علل مختلفی برای برگزاری جشن چله تابستان ذکر شده است که از آن جمله می‌توان به سپاسگزاری از نعمت‌های خداوند پس از برداشت محصول و همین طور اهمیت طولانی‌ترین روز سال اشاره کرد.
|
| چله تابستان چه زمانی است؟ |
| روز دهم مرداد هر سال چله تابستان است که در شهرهای مختلف جشن برگزار می‌شود. |
| بزرگترین جشن باستانی ایران پس از نوروز چه نام دارد؟ |
|
بزرگترین جشن باستانی ایران پس از نوروز، جشن چله تموز یا جشن پله تابستان است.
|
