منتقدان: ورود تیلاپیا به مخازن سدهای آب شرب، بحران‌زاست
در یک دهه گذشته پروش تیلاپیا ماهیان در ایران رو به افزایش بوده است و ورود گونه‌ای از تیلاپیا به تالاب‌ها و آب‌های کشور سبب آسیب این گونه مهاجم به تنوع زیستی, کیفیت آب, سلامت مردم و معیشت صیادان شده است.
دکتر اصغر عبدلی, عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی می‌گوید: این گونه مهاجم به سایر گونه‌ها حمله می‌کند و تخم‌های سایر ماهیان را قبل از رسیدن به سن رشد می‌بلعد. تیلاپیا در چند ماهگی و زودتر از سایر گونه‌ها به سن بلوغ می‌رسد و تولید مثل زیاد و انفجاری دارد.
وی افزود: این گونه از ماهی دندان‌های تیزی دارد که به وسیله آن‌ها از گیاهان آبزی تغذیه می‌کند و این گیاهان که برای تغذیه دام و گاومیش و سایر ماهیان ضروری هستند را نابود می‌کند.
به عنوان نمونه در تالاب شادگان ورود گونه تیلاپیا زیلی به این تالاب از طریق کارون سبب از بین رفتن تمام گونه‌های بومی این تالاب شد و به سبب تغذیه این ماهی از گیاهان آبزی که برای تغذیه دام و گاومیش ضروری هستند, گله‌های گاومیش آسیب دیدند که به دلیل از رونق افتادن صید ماهی و دامداری در این منظقه و ایجاد مشکلات اقتصادی و بیکاری, بسیاری از مردم منطقه مجبور به کوچ اجباری شدند.
توانایی این ماهی در سازگار شدن با شرایط, زندگی کردن در آب‌های آلوده با سطح اکسیژن پایین و حتی زندگی کردن در فاضلاب‌های انسانی سبب شده است این گونه مهاجم توانایی رشد در هر اقلیمی را داشته باشد و به سبب زندگی در آب‌های آلوده گوشت این ماهی نیز از ارزش غذایی بسیار پایینی برخوردار باشد.
عبدلی در رابطه با ارزش غذایی این ماهی گفت: ماهی تیلاپیا به ماهی فقرا معروف است و نسبت امگا 6 به امگا 3 در این ماهی بالاست که ارزش غذایی آن را پایین می‌آورد. این گونه به دلیل زندگی در آب‌های آلوده از مواد آلوده تغذیه می‌کند که این مواد داخل بدن ماهی می‌شوند و در صورت تغذیه انسان از این نوع ماهی می‌توانند سبب بروز بیماری در انسان‌ها شوند.
اسید چرب موجود در گوشت تیلاپیا ماهیان، موجب تشدید بیماریهای قلبی، آسم و آلرژی خواهد شد (این میزان امگا6 دو برابر میزان آن در دونات و همبرگر است).
بحث پرورش ماهی تیلاپیا در ایران به حدود 13 سال قبل برمی‌گردد و اولین بار در سال 1387 پرورش 40 هزار قطعه از ماهی تیلاپیا به منظور تحقیقات در کشور اجرایی شد. اجرایی شدن این پروژه منوط به شرایطی از جمله نگهداری این گونه در شرایط بسته و محدود بود و مقرر شده بود در صورت اثرات زیانبار این گونه بر محیط زیست و خطرآفرین بودن برای تنوع زیستی از پرورش این ماهی در ایران جلوگیری شود.
اما در مدت 3سال پس از آن, تکثیر و پرورش این گونه در 10 کارگاه در استان یزد شروع شد و این در صورتی بود که کارشناسان مربوط به این حوزه مخالفت خود را با پروش این ماهی اعلام کرده بودند و مستندات علمی مبنی بر خطرآفرین بودن این گونه مهاجم به سازمان شیلات و سازمان حفاظت محیط زیست ارائه کرده بودند.
در نتیجه سال‌ها پیگیری رسانه‌ها و کارشناسان محیط زیست پرونده در محاکم قضائی مطرح شد و در تاریخ 21 دی 1399 اصغر دانشیان, معاون توسعه مدیریت حقوقی و امور مجلس سازمان حفاظت محیط زیست در نامه‌ای به احمدرضا لاهیجان‌زاده معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌های این سازمان درخواست کرد تا تعیین تکلیف صدور مجوز پرورش ماهی تیلاپیا در شعبه هفتم دادسرای کارکنان دولت و صدور حکم نهایی تا اطلاع ثانوی از صدور هرگونه مجوز خودداری کند.
اما 2 ماه بعد در تاریخ 20 اسفند 1399 فاز نخست تکثیر و پروش ماهی تیلاپیا با توان تولید 3 میلیون قطعه بچه ماهی تیلاپیا در سال, در بافق یزد افتتاح شد و فرماندار یزد این روز را روز بزرگ و به یادماندنی برای شهرستان بافق استان یزد و کشور خواند.
با وجود تمام مستندات علمی مبنی بر زیانبار بودن ماهی تیلاپیا, سازمان شیلات همچنان بر پرورش این گونه در کشور اصرار دارد و نبی‌الله خون میرزایی, رئیس سازمان شیلات ایران با حضور در برنامه "درنگ تنهایی" از پرورش تیلاپیا نیل در 4 استان قم, مرکزی, یزد و سمنان خبر داد.
این اصرار سازمان شیلات بر پروش تیلاپیا در حالی مطرح می شود که دکتر بهمنی, رئیس موسسه تحقیقات شیلات نیز بر مهاجم بودن و زیان بار بودن این گونه تاکید داشته است.
میرزایی در توجیه این اقدام گفت: گونه نیل کاملا متفاوت با گونه زیلی است و پرورش آن به هیچ وجه ضرری در پی ندارد.
اما برخلاف ادعای رئیس سازمان شیلات, عبدلی, از صاحبنظران حوزه محیط زیست معتقد است که گونه تیلاپیا نیل به مراتب خطرناک‌تر از گونه زیلی است.
این استاد دانشگاه شهید بهشتی در رابطه با این موضوع به خبرنگار تسنیم گفت: تیلاپیای نیل در مقایسه با زیلی، از نظر سن بلوغ و از نظر نگهداری تخم‌ها و نیز تغذیه، پتانسیل مهاجم شدن بیشتری را دارد و به مراتب خطرناک‌تر از گونه زیلی است، اگر تیلاپیای زیلی، یک تا دو سالگی بالغ می‌شود، تیلاپیای نیل، 3 تا 6 ماهگی بالغ می‌شود!
عبدلی تاکید کرد: ما حدود 22 سال قبل نیز هشدار دادیم تیلاپیای زیلی به گونه مهاجم در آب‌های کشورمان تبدیل می‌شود، همین هشدار را برای تیلاپیای نیل هم داریم، اما این هشدارها تاکنون مورد توجه مسئولان مربوطه قرار نگرفته است.
یکی دیگر از موضوعات مورد بحث درباره تیلاپیا انتقال آن از کارگاههای قانونی پرورش این ماهی به سایر نقاط کشور است که رئیس سازمان شیلات در این باره می‌گوید: پرورش این ماهی در مناطقی صورت می‌گیرد که ذخایر آبی در دسترس ندارند و به سبب نظارت ویژه بر مناطق پرورش این ماهی نگرانی از بابت انتقال این ماهی به سایر استان‌های کشور و آب‌های آزاد نخواهیم داشت.
اما برخلاف ادعای مطرح شده توسط سازمان شیلات, دکتر موسوی ثابت, عضو هیئت مدیره انجمن ماهی شناسی ایران, می‌گوید: تضمینی بر راه پیدا نکردن این ماهی‌ها به آب‌های کشور وجود ندارد و بر اساس مستندات, پرورش تیلاپیا در حال حاضر در 22 استان کشور انجام می‌شود و دسترسی به لارو این ماهی حتی از طریق سایت‌های خرید و فروش نیز به راحتی امکان‌پذیر است.
هم چنین عبدلی که یکی از جدی‌ترین منتقدان پرورش گونه‌های آبزی مهاجم غیربومی در کشور است معتقد است: به محض اینکه این گونه مهاجم در هر نقطه‌ای از ایران از جمله 4 استان ذکر شده پرورش داده شود، به معنی این است که آن گونه به تمام نقاط ایران منتقل خواهد شد، بنابراین جلوگیری از پرورش و رشد آن در سایر مناطق کشور اجتناب‌ناپذیر است و این ماهی از طریق قنات‌ها و رودخانه و هم چنین انتقال لارو آن به سایر استان‌ها می‌تواند در مناطق مختلف رشد کند و تبدیل به گونه مهاجم شود.
لازم به ذکر است که طبق گفته‌های رئیس سازمان شیلات, این سازمان هیچ مسئولیتی برای نظارت و کنترل جابجایی ماهی مهاجم تیلاپیا ندارد و اگر تیلاپیا به اکوسیستمی راه پیدا کرد محیط زیست باید پاسخگو باشد.
رئیس سازمان شیلات درباره ارزش غذایی این ماهی نیز اعلام کرد: این ماهی به سبب قیمت پایین در جهان به ماهی فقرا شناخته می‌شود که در کشور ما نیز با قیمت پایین در دسترس است و حتی می‌توان با تغییر خوراک این گونه ارزش غذایی آن را بدون افزایش هزینه بالاتر برد.
ادعای افزایش ارزش غذایی این ماهی در کنار تضمین پایین ماندن قیمت آن در حالی مطرح می شود که در حال حاضر قیمت یک کیلو فیله ماهی تیلاپیا در کشور 120 هزار تومان است که این قیمت در کنار ارزش غذایی پایین این ماهی به هیچ وجه منطقی نیست.
عبدلی در رابطه با ادعای رئیس سازمان شیلات مبنی بر بالا بردن ارزش غذایی این ماهی گفت: بالابردن ارزش غذایی این گونه نیز به شکل محدودی امکان‌پذیر است و درصورت بالارفتن ارزش غذایی آن شاهد افزایش قیمت مجدد آن نیز خواهیم بود.
این استاد دانشگاه شهید بهشتی معتقد است که سازمان شیلات به منظور توسعه صنعت آبزیان به جای سرمایه‌گذاری بر گونه‌های مهاجم, به پرورش گونه‌های بومی از جمله برخی گونه‌های کپور ماهیان و ماهیان خاویاری توجه بیشتری داشته باشد و در ضمن بهتر است راندمان تولید در کارگاههای پرورش ماهی را بالا ببریم.
به گفته دکتر موسوی ثابت 300 گونه از ماهی‌ها در کشور ما زندگی می‌کنند که 260 نوع از آن‌ها بومی هستند و حدود 100 نوع از این 260 گونه ماهی‌های بوم زادی هستند که از میلیون‌ها سال قبل در کشور ما زندگی می‌کنند.
این استاد دانشگاه گیلان اعلام کرد که با تمرکز تولید روی گونه‌های بومی به ویژه ماهی قزل آلا می‌توانیم در پرورش این ماهی به خودکفایی کامل برسیم.
اصرار سازمان شیلات بر پرورش ماهی تیلاپیا بر خلاف نظر بسیاری از کارشناسان امر، محیط زیست شکننده اکوسیستم‌های آبی کشور را در معرض یک تهدید بزرگ قرار خواهد داد.
عبدلی در رابطه با آسیب مجدد تیلاپیا ماهیان به محیط زیست کشور و سلامت مردم گفت: موافقان پرورش تیلاپیا باید از بحران به وجود آمده در تالاب شادگان عبرت بگیرند و از آسیب مجدد گونه‌ای دیگر از تیلاپیا به معیشت و سلامت مردم, محیط زیست و تنوع زیستی جلوگیری کنند.
وی هشدار داد: در حال حاضر حل بحران تالاب شادگان حتی از حل بحران دریاچه ارومیه نیز سخت‌تر است و در صورت ورود گونه تیلاپیا به مخازن سدهای کشور که تامین کننده آب مورد نیاز برای شرب و کشاورزی و صنعت هستند بحرانی به وجود می‌آید که به این راحتی‌ها حل شدنی نخواهد بود.