برنامه ریزی نجات بخش بحران سیل
بارش های رگباری اخیر که سیل بی سابقه ای را در پی داشت بیشتر استان ها را درگیر کرد. این سیل جان 70 نفر از هموطنانمان را گرفت و خسارت مالی معادل 3.6 میلیارد دلاری را به همراه داشت، خساراتی که با اندکی برنامه ریزی صحیح به طور قطع کمتر بود .
به گزارش ایرنا، اساتید دانشگاه و کارشناسان در حوزه منابع طبیعی، آب و سیلاب بر آن شدند تا با ارائه نظرات کارشناسی و تخصصی به بررسی عوامل بروز و اقدامات پس از سیل بپردازند تا مسئولان با در نظر گرفتن این راهکارها راهی برای کنترل و یا کاهش خسارات در زمان بروز حوادث طبیعی داشته باشند.
نشست تخصصی سیل 98 و تغییرات اقلیم نیز از این دست بود که با حضور صاحبنظران حوزه از جمله بهلول علیجانی (عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی)، منیژه قهرودی (عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی)، مهدی زارع (استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله)، نواب شمس پور (معاون آموزش هلال احمر)، فاطمه توانایی (کارشناس زمین شناسی) و مدیر تیم نجات موج پیشرو در محل مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور برگزار شد .
بررسی عوامل سیل، شناسایی توپوگرافی ایران، مدریت کاهش خسارات و چگونگی کمک به سیل زدگان عمده ترین محور نشست انتخاب شد.
**مخاطرات بارشی در تمام نقاط ایران وجود دارد
عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی با اشاره به سیل اخیر، گفت: در تمام نقاط ایران مخاطرات بارشی وجود دارد و باید همیشه آمادگی لازم را داشته باشیم زیرا بارش ها رگباری بوده و نظم ندارند.
بهلول علیجانی اظهار کرد: سه عامل از جمله تغییر اقلیم، بارش های رگباری و عوامل مخرب انسانی از جمله ایجاد سیل در کشور است.
وی با اشاره به بارش های رگباری، گفت: در کشور بارش ها اصولا اندک است اما اگر بارش های پر بارانی اتفاق بیفتد رگباری و خطر زا است.
این استاد دانشگاه ادامه داد: زمانی که باران افزایش پیدا می کند به صورت رگباری است. بنابراین کشور در هر لحظه باید آمادگی این بارش ها را داشته باشد. در کشور امکانات لازم برای سیل وجود ندارد حتی اگر از وقوع باران های رگباری و ایجاد سیل نیز مطلع باشیم آمادگی و امکانات لازم برای کاهش و یا نبود خسارات را نداریم.
علیجانی با اشاره به تغییر اقلیم گفت: شرایط تغییر اقلیم (گرمایش زمین) به عنوان عامل طبیعی دوم مطرح است. ویژگی اصلی تغییر اقلیم بی نظمی است . به طور مثال با وجود گرم شدن کره زمین کشور با زمستان های سردی رو به رو بود. که می توان از آن به عنوان فرین (موضوعی که به ندرت اتفاق می افتد) یاد کرد. در نتیجه تغییر اقلیم باعث بی نظمی اقلیم کشور می شود.
این استاد دانشگاه خوارزمی با اشاره به دخالت های انسان در طبیعت گفت: به دلیل خشکسالی و بهره برداری انسان از گیاهان، پوشش گیاهی تخریب و موجب افزایش رسوبات شده که باعث شدت سیل و خسارات می شود.
به گفته وی در سال های اخیر باران های شدید در روزهای مختلف انجام می شده اما در سیل اخیر به دلیل بارش باران های شدید در چند روز متوالی و بیش از حد ظرفیت نفوذ زمین تبدیل به سیل شد.
علیجانی تاکید کرد: در حوزه منابع طبیعی نیاز به برنامه ریزی داریم و باید در آن اخلاق محیطی یعنی چگونگی رفتار با طبیعت مشخص شود. دانشگاهیان نیز باید تجربه ها و نتیجه تحقیقات را به مردم داده تا آگاهی آنها افزایش یابد.
** بازنگری استراتژی های مدیریتی برای کاهش خسارات
همچنین در این نشست عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی گفت: برای به حداقل رساندن خسارات ناشی از بحران ها باید در استراتژی های مدیریتی بازنگری جدی صورت گیرد و از سوی دیگر فرهنگ مناسب برای برخورد در شرایط بحران به مردم آموزش داده شود.
منیژه قهرودی اظهار کرد: همواره در ایران سیل حتی در شرایط خشکسالی رخ داده اما به دلایل مختلف بازتاب تاثیرگذاری مانند سیلاب اخیر نداشته اما تفاوت سیل سال 98 با سال گذشته در گستردگی این بحران است.
وی افزود: خسارات مالی سیل بسیار بیشتر از زلزله و سایر بلایای طبیعی است ، از این رو باید تدابیر لازم براین بحران از پیش اندیشیده شود.
عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به ضعف سازه های خطی در مناطق سیل زده یادآورشد: راه آهن ها نمی توانند شیبی بیش از 4هزار متر بالا روند از این رو بیشتر در خط های کنار رودخانه حرکت می کنند اما با توجه به ضعف ساخت این نوع سازه ها در ایران مشکلات بسیاری را ایجاد می کنند.
قهرودی ادامه داد: خط راه آهن از بندر ترکمن به سمت گرگان کشیده شده اما با توجه به ضعف مدیریت این پل ها بدون لایه روبی و زهکشی بناشده اند.
وی احداث پل های بزرگ روی رودخانه ها بدون رعایت اصول فنی را یکی از عوامل ایجاد سیل دانست و گفت: رسوبات سهم رس بالایی در گرفتگی آب ها دارند، این رسوبات اجازه حرکت به آب نمی دهند که در نتیجه تنها با پمپاژ و انفجار می توان آب جمع شده را رها کرد.
قهرودی معتقد است که برای جلوگیری از آب گرفتگی باید بطور منظم لایروبی انجام شود از ورود لاشه گیاهان و مواد چسبناک به داخل کانال جلوگیری شود.
** دانشگاه علوم و تحقیقات روی گسل فعال زلزله
استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله گفت: برخی باران های رگباری موجب فعال شدن گسل ها و ایجاد زلزله می شوند. منطقه ای که دانشگاه علوم و تحقیقات احداث شده زمین لرزه طولی داشته و فعال است در نتیجه بدون بارش باران نیز لغزش دارد.
مهدی زارع با طرح این سوال که آیا باران های سنگین می تواند باعث ایجاد زمین لرزه شود، اظهار کرد: زمین لرزه ها به دلیل افزایش تنش اضافی وارد بر صفحه یک گسل که تقریباً تا شکست آن بارگذاری شده ف به وجود می آیند.
وی ادامه داد: بسیاری از فرآیند های طبیعی می توانند موجب ایجاد این افزایش اندک تنش شوند، از جمله حرکت صفحات تکتونیکی پوسته زمین، ذوب یخچال ها و حتی فعالیت های انسانی به عنوان مثال تزریق آب به گمانه ها (برای تخلیه نفت باقی مانده در مخازن خالی شده) احتمالا زمین لرزه می شود. دانشگاه علوم تحقیقات تهران با تخریب رودخانه ها مجموعه ساختمان های وسیع با طراحی های خاص ساخته شده است (به خصوص مجتمع ورزشی فتح ) که این منطقه زمین لرزه طولی دارد و فعال است و بدون بارندگی شدید و زلزله نیز دارای لرزش است.
زارع افزود:اگر اطراف این مجتمع ورزشی فتح را بینید ترک هایی را مشاهده می کنید که نشان دهنده این زمین لرزه فعال و زلزله است. بنابراین با دامنه های جنبان رو به رو هستیم. آنچه که در این دانشگاه سرمایه گذاری شده نفرین منابع است.
استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله با بررسی مناطق دیگر شهر تهران، گفت: وقوع سیلاب در تهران ایمن است زیرا سامانه رصدی وجود دارد و اگر معابر با سیلاب بسته شود تیم های متخصص سریعا مشکل را رفع می کنند اما اگر حجم توده سیلاب حرکت کند، شهر مقاومتی ندارد.
این زلزله شناس به سازه های غیر قانونی در حریم رودخانه ها در شهر تهران اشاره کرد و ادامه داد:در دره جاجرود، لواسان ولشگرک به سمت اوشان در حالی ساخت و ساز شده و از نهاد های مربوطه مجوز گرفته اند که رودخانه های اطراف این اماکن کاملا سیلابی و خطرناک هستند.
** اختلافات سیاسی در بحران و دشواری امداد رسانی
در ادامه این نشست تخصصی معاون آموزش، پژوهش و فناوری جمعیت هلال احمر با اشاره به امداد رسانی در شرایط بحرانی گفت: اختلافات سیاسی در شرایط بحران کشور مانند زلزله و سیل روال امدادرسانی را به شدت کند می کند، از این رو در چنین وضعیتی نباید برای پیدا کردن مقصر به مردم بحران زده آسیب وارد کرد.
نواب شمس پور اظهار کرد: جمعیت هلال احمر نهادی مردمی است که با استفاده از سیستم های داوطلبی خود در حوادث وارد می شود.
وی در ادامه به بافت فرهنگی و جغرافیایی مناطق مختلف کشور اشاره کرد و گفت: بافت فرهنگی در شیوه امدادرسانی نقشی کلیدی دارد، امدادرسانان باید با یک آرشیو قوم نگاری داشته تا با نیازهای افراد در مناطق متفاوت کشور آشنا باشند.
به گفته این معاون هلال احمر امدادرسانان باید برای توزیع اقلام در هر استان شیوه مناسبی را انتخاب کنند.
شمس پور افزود: در سیل اخیر در شهرهای کشور بیشتر مردم در اقدام تخلیه اضطراری به خوبی همکاری های لازم را انجام دادند.
**سدهای زیرزمینی و بحران بی آبی سیستان و بلوچستان
به گزارش خبرنگار گروه دانشگاه ایرنا، کارشناس ارشد زمین شناسی با اشاره به بحران بی آبی در استان سیستان و بلوچستان گفت: سدهای زیرزمینی با بهره گیری از تجربه کشور در قنات سازی و هزینه پایین ساخت، می تواند طرح مناسبی برای تولید آب در استان سیستان بلوچستان باشد چرا که با جلوگیری از تبخیر آب، حجم بسیاری را ذخیره می کند.
فاطمه توانایی افزود: تاکنون 33 سد در این استان ساخته شده که با توجه به سرانه بارش بسیار پایین از حجم 2 هزار متری کل سدها، حدود 78 درصد کل ظرفیت سدهای استان خالی است و میزان آب این استان نسبت به سال گذشته 47 درصد کاهش داشته است.
وی با اشاره به شباهت شرایط اقلیمی سیستان و بلوچستان و کالیفرنیا اظهار کرد: حفظ سیلاب و استفاده مجدد از آن، تصفیه فاضلاب و استفاده مجدد و بهره گیری از آب شیرین کن های پس آب از مطرح ترین طرح ها در کالیفرنیا برای رفع معضل بی آبی است.
توانایی گفت: طرح حفظ سیلاب و استفاده مجدد از آن کمترین هزینه را برای رفع خشکسالی به بار می آورد. همچنین استفاده از طرح سدسازی برای حل بحران بی آبی را به صرفه تر از مدیریت منابع آب است.
وی در ادامه انتقال آب از مناطق مجاور پرآب، استفاده از منابع زیرزمینی ، خرید آب از کارخانه ها، احداث کارخانه آب شیرین کن، سدسازی و ذخیره و تسویه روانه سیلاب را مطرح ترین طرح ها برای تولید آب دانست.
این کارشناس معتقد است که با توجه به آمار کارخانه های آب شیرین کن در ایران پس از انقلاب، این دستگاه ها خرابی های بسیاری دارد که نتوانسته تأثیری هم در قیمت آب منطقه بگذارد. آب شیرین کن ها خسارات غیر قابل تخمینی به محیط زیست وارد می کنند .
**مشکلات پیش روی کمک های مردمی
مدیر یکی از تیم های کمک رسان نیز در خصوص مشکلات پیش روی این گروه های خود جوش و نحوه کمک رسانی به مردم توضیحاتی ارائه کرد.
علیرضا سعیدی گفت: مسدود کردن حساب های بانکی تیم های شناخته شده کمک رسان در شرایط بحرانی از اقدامات هلال احمر بود که در پیشبرد کار ما خلل ایجاد کرد.
نشست تخصصی سیل 98 و تغییرات اقلیم نیز از این دست بود که با حضور صاحبنظران حوزه از جمله بهلول علیجانی (عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی)، منیژه قهرودی (عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی)، مهدی زارع (استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله)، نواب شمس پور (معاون آموزش هلال احمر)، فاطمه توانایی (کارشناس زمین شناسی) و مدیر تیم نجات موج پیشرو در محل مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور برگزار شد .
بررسی عوامل سیل، شناسایی توپوگرافی ایران، مدریت کاهش خسارات و چگونگی کمک به سیل زدگان عمده ترین محور نشست انتخاب شد.
**مخاطرات بارشی در تمام نقاط ایران وجود دارد
عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی با اشاره به سیل اخیر، گفت: در تمام نقاط ایران مخاطرات بارشی وجود دارد و باید همیشه آمادگی لازم را داشته باشیم زیرا بارش ها رگباری بوده و نظم ندارند.
بهلول علیجانی اظهار کرد: سه عامل از جمله تغییر اقلیم، بارش های رگباری و عوامل مخرب انسانی از جمله ایجاد سیل در کشور است.
وی با اشاره به بارش های رگباری، گفت: در کشور بارش ها اصولا اندک است اما اگر بارش های پر بارانی اتفاق بیفتد رگباری و خطر زا است.
این استاد دانشگاه ادامه داد: زمانی که باران افزایش پیدا می کند به صورت رگباری است. بنابراین کشور در هر لحظه باید آمادگی این بارش ها را داشته باشد. در کشور امکانات لازم برای سیل وجود ندارد حتی اگر از وقوع باران های رگباری و ایجاد سیل نیز مطلع باشیم آمادگی و امکانات لازم برای کاهش و یا نبود خسارات را نداریم.
علیجانی با اشاره به تغییر اقلیم گفت: شرایط تغییر اقلیم (گرمایش زمین) به عنوان عامل طبیعی دوم مطرح است. ویژگی اصلی تغییر اقلیم بی نظمی است . به طور مثال با وجود گرم شدن کره زمین کشور با زمستان های سردی رو به رو بود. که می توان از آن به عنوان فرین (موضوعی که به ندرت اتفاق می افتد) یاد کرد. در نتیجه تغییر اقلیم باعث بی نظمی اقلیم کشور می شود.
این استاد دانشگاه خوارزمی با اشاره به دخالت های انسان در طبیعت گفت: به دلیل خشکسالی و بهره برداری انسان از گیاهان، پوشش گیاهی تخریب و موجب افزایش رسوبات شده که باعث شدت سیل و خسارات می شود.
به گفته وی در سال های اخیر باران های شدید در روزهای مختلف انجام می شده اما در سیل اخیر به دلیل بارش باران های شدید در چند روز متوالی و بیش از حد ظرفیت نفوذ زمین تبدیل به سیل شد.
علیجانی تاکید کرد: در حوزه منابع طبیعی نیاز به برنامه ریزی داریم و باید در آن اخلاق محیطی یعنی چگونگی رفتار با طبیعت مشخص شود. دانشگاهیان نیز باید تجربه ها و نتیجه تحقیقات را به مردم داده تا آگاهی آنها افزایش یابد.
** بازنگری استراتژی های مدیریتی برای کاهش خسارات
همچنین در این نشست عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی گفت: برای به حداقل رساندن خسارات ناشی از بحران ها باید در استراتژی های مدیریتی بازنگری جدی صورت گیرد و از سوی دیگر فرهنگ مناسب برای برخورد در شرایط بحران به مردم آموزش داده شود.
منیژه قهرودی اظهار کرد: همواره در ایران سیل حتی در شرایط خشکسالی رخ داده اما به دلایل مختلف بازتاب تاثیرگذاری مانند سیلاب اخیر نداشته اما تفاوت سیل سال 98 با سال گذشته در گستردگی این بحران است.
وی افزود: خسارات مالی سیل بسیار بیشتر از زلزله و سایر بلایای طبیعی است ، از این رو باید تدابیر لازم براین بحران از پیش اندیشیده شود.
عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به ضعف سازه های خطی در مناطق سیل زده یادآورشد: راه آهن ها نمی توانند شیبی بیش از 4هزار متر بالا روند از این رو بیشتر در خط های کنار رودخانه حرکت می کنند اما با توجه به ضعف ساخت این نوع سازه ها در ایران مشکلات بسیاری را ایجاد می کنند.
قهرودی ادامه داد: خط راه آهن از بندر ترکمن به سمت گرگان کشیده شده اما با توجه به ضعف مدیریت این پل ها بدون لایه روبی و زهکشی بناشده اند.
وی احداث پل های بزرگ روی رودخانه ها بدون رعایت اصول فنی را یکی از عوامل ایجاد سیل دانست و گفت: رسوبات سهم رس بالایی در گرفتگی آب ها دارند، این رسوبات اجازه حرکت به آب نمی دهند که در نتیجه تنها با پمپاژ و انفجار می توان آب جمع شده را رها کرد.
قهرودی معتقد است که برای جلوگیری از آب گرفتگی باید بطور منظم لایروبی انجام شود از ورود لاشه گیاهان و مواد چسبناک به داخل کانال جلوگیری شود.
** دانشگاه علوم و تحقیقات روی گسل فعال زلزله
استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله گفت: برخی باران های رگباری موجب فعال شدن گسل ها و ایجاد زلزله می شوند. منطقه ای که دانشگاه علوم و تحقیقات احداث شده زمین لرزه طولی داشته و فعال است در نتیجه بدون بارش باران نیز لغزش دارد.
مهدی زارع با طرح این سوال که آیا باران های سنگین می تواند باعث ایجاد زمین لرزه شود، اظهار کرد: زمین لرزه ها به دلیل افزایش تنش اضافی وارد بر صفحه یک گسل که تقریباً تا شکست آن بارگذاری شده ف به وجود می آیند.
وی ادامه داد: بسیاری از فرآیند های طبیعی می توانند موجب ایجاد این افزایش اندک تنش شوند، از جمله حرکت صفحات تکتونیکی پوسته زمین، ذوب یخچال ها و حتی فعالیت های انسانی به عنوان مثال تزریق آب به گمانه ها (برای تخلیه نفت باقی مانده در مخازن خالی شده) احتمالا زمین لرزه می شود. دانشگاه علوم تحقیقات تهران با تخریب رودخانه ها مجموعه ساختمان های وسیع با طراحی های خاص ساخته شده است (به خصوص مجتمع ورزشی فتح ) که این منطقه زمین لرزه طولی دارد و فعال است و بدون بارندگی شدید و زلزله نیز دارای لرزش است.
زارع افزود:اگر اطراف این مجتمع ورزشی فتح را بینید ترک هایی را مشاهده می کنید که نشان دهنده این زمین لرزه فعال و زلزله است. بنابراین با دامنه های جنبان رو به رو هستیم. آنچه که در این دانشگاه سرمایه گذاری شده نفرین منابع است.
استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله با بررسی مناطق دیگر شهر تهران، گفت: وقوع سیلاب در تهران ایمن است زیرا سامانه رصدی وجود دارد و اگر معابر با سیلاب بسته شود تیم های متخصص سریعا مشکل را رفع می کنند اما اگر حجم توده سیلاب حرکت کند، شهر مقاومتی ندارد.
این زلزله شناس به سازه های غیر قانونی در حریم رودخانه ها در شهر تهران اشاره کرد و ادامه داد:در دره جاجرود، لواسان ولشگرک به سمت اوشان در حالی ساخت و ساز شده و از نهاد های مربوطه مجوز گرفته اند که رودخانه های اطراف این اماکن کاملا سیلابی و خطرناک هستند.
** اختلافات سیاسی در بحران و دشواری امداد رسانی
در ادامه این نشست تخصصی معاون آموزش، پژوهش و فناوری جمعیت هلال احمر با اشاره به امداد رسانی در شرایط بحرانی گفت: اختلافات سیاسی در شرایط بحران کشور مانند زلزله و سیل روال امدادرسانی را به شدت کند می کند، از این رو در چنین وضعیتی نباید برای پیدا کردن مقصر به مردم بحران زده آسیب وارد کرد.
نواب شمس پور اظهار کرد: جمعیت هلال احمر نهادی مردمی است که با استفاده از سیستم های داوطلبی خود در حوادث وارد می شود.
وی در ادامه به بافت فرهنگی و جغرافیایی مناطق مختلف کشور اشاره کرد و گفت: بافت فرهنگی در شیوه امدادرسانی نقشی کلیدی دارد، امدادرسانان باید با یک آرشیو قوم نگاری داشته تا با نیازهای افراد در مناطق متفاوت کشور آشنا باشند.
به گفته این معاون هلال احمر امدادرسانان باید برای توزیع اقلام در هر استان شیوه مناسبی را انتخاب کنند.
شمس پور افزود: در سیل اخیر در شهرهای کشور بیشتر مردم در اقدام تخلیه اضطراری به خوبی همکاری های لازم را انجام دادند.
**سدهای زیرزمینی و بحران بی آبی سیستان و بلوچستان
به گزارش خبرنگار گروه دانشگاه ایرنا، کارشناس ارشد زمین شناسی با اشاره به بحران بی آبی در استان سیستان و بلوچستان گفت: سدهای زیرزمینی با بهره گیری از تجربه کشور در قنات سازی و هزینه پایین ساخت، می تواند طرح مناسبی برای تولید آب در استان سیستان بلوچستان باشد چرا که با جلوگیری از تبخیر آب، حجم بسیاری را ذخیره می کند.
فاطمه توانایی افزود: تاکنون 33 سد در این استان ساخته شده که با توجه به سرانه بارش بسیار پایین از حجم 2 هزار متری کل سدها، حدود 78 درصد کل ظرفیت سدهای استان خالی است و میزان آب این استان نسبت به سال گذشته 47 درصد کاهش داشته است.
وی با اشاره به شباهت شرایط اقلیمی سیستان و بلوچستان و کالیفرنیا اظهار کرد: حفظ سیلاب و استفاده مجدد از آن، تصفیه فاضلاب و استفاده مجدد و بهره گیری از آب شیرین کن های پس آب از مطرح ترین طرح ها در کالیفرنیا برای رفع معضل بی آبی است.
توانایی گفت: طرح حفظ سیلاب و استفاده مجدد از آن کمترین هزینه را برای رفع خشکسالی به بار می آورد. همچنین استفاده از طرح سدسازی برای حل بحران بی آبی را به صرفه تر از مدیریت منابع آب است.
وی در ادامه انتقال آب از مناطق مجاور پرآب، استفاده از منابع زیرزمینی ، خرید آب از کارخانه ها، احداث کارخانه آب شیرین کن، سدسازی و ذخیره و تسویه روانه سیلاب را مطرح ترین طرح ها برای تولید آب دانست.
این کارشناس معتقد است که با توجه به آمار کارخانه های آب شیرین کن در ایران پس از انقلاب، این دستگاه ها خرابی های بسیاری دارد که نتوانسته تأثیری هم در قیمت آب منطقه بگذارد. آب شیرین کن ها خسارات غیر قابل تخمینی به محیط زیست وارد می کنند .
**مشکلات پیش روی کمک های مردمی
مدیر یکی از تیم های کمک رسان نیز در خصوص مشکلات پیش روی این گروه های خود جوش و نحوه کمک رسانی به مردم توضیحاتی ارائه کرد.
علیرضا سعیدی گفت: مسدود کردن حساب های بانکی تیم های شناخته شده کمک رسان در شرایط بحرانی از اقدامات هلال احمر بود که در پیشبرد کار ما خلل ایجاد کرد.