ازدواج سفید؛ ازدواج یا همباشی؟!
تعداد ازدواج‌ها در جهان بسیار فراتر از آن چیزی است که ما تصور می‌کنیم تا چندی پیش یعنی حدود دو دهه قبل نزدیک به ۳۰ تا ۴۰ نوع ازدواج متداول و به شکل زنده وجود داشت که هم اکنون تعداد آنها به طور قطع بیشتر شده است. ازدواج در ایران دو جنبه دارد یکی جنبه مذهبی و دیگر جنبه قانونی که در فرهنگ عمومی جامعه هر دو آنها مورد توجه و اهمیت قرار می‌گیرد و هر دو جنبه برای مقبولیت اجتماعی در فرهنگ عامه از اهمیت خاصی برخوردار است.
این نکته مقدمه‌ای بود که به تعریف ازدواج سفید در ایران برسیم، در ایران ازدواج سفید به ازدواج بدون عقد نکاح تعریف شده است حال چرا گفته می‌شود ازدواج سفید در ایران؟ زیرا این تعریف ایرانی این اصطلاح است. مثلاً در آلمان ازدواج سفید مقدمه‌ای برای ازدواج دائم است و کسانی که به ازدواج سفید دست می‌زنند قصد دارند در یک دوره آزمایشی و مقدماتی شرایط را برای ازدواج دائم خود فراهم کنند.
یک جامعه‌شناس در گفت‌وگو با ایسنا، مطرح کرد: به نظر می‌رسد یک نوع پنهان سازی ایرانی که از آن به در لفافه سخن گفتن استخراج می شود در مورد این بحث وجود دارد و منظو از این نوع ازدواج پدیده همباشی در ایران است یعنی پدیده‌ای که در آن اثری از جنبه‌های قانونی و شرعی دیده نمی‌شود و به عنوان پدیده‌ای که در جامعه مشهود است و واقعیتی زیر پوست جامعه به آن نگریسته می‌شود.
حمید خاورزمینی ادامه داد: در بعضی از کشورهای دنیا ازدواج‌هایی وجود دارد که شروط ازدواج بر اساس مصوبات قانونی تعیین می‌شود و به آن ازدواج مدنی می‌گویند که الزامات قانونی، سنتی و مذهبی در آن بروز و ظهوری ندارد و البته ازدواج‌های دیگری هم وجود دارد که در شرایط خاصی اتفاق می‌افتد مثلاً ازدواج‌هایی به نام ازدواج صوری وجود دارد که در زیر آن انواعی از ازدواج وجود دارد از جمله ازدواج بنفش که در این نوع ازدواج تمایلات جنسی وجود ندارد و انگیزه ازدواج غیر از آن است، همچنین ازدواج سفید فرانسوی که یک ازدواج صوری است.
وی با اشاره به اینکه برای ادامه بحث لازم است نگاهی به تطور کلی ازدواج در تاریخ بیندازیم، اضافه کرد: در جوامع سنتی، هر جامعه متناسب با عرف، آداب، رسوم، مذهب و همچنین الزامات اقتصادی جامعه نوعی ازدواج خاص خود داشت که می‌توانست دارای شباهت‌ها و تفاوت‌هایی با ازدواج در دیگر جوامع باشد.
خاورزمینی ادامه داد: بعد از رنسانس در اروپا که مقدمه‌ای برای دوران مدرن تلقی می‌شود ازدواج مدرن در جهان شکل گرفت که مدل ازدواج مذهبی مسیحیان بود و به عنوان کامل‌ترین نوع ازدواج در جهان ترویج شد این ازدواج همزیستی اقتصادی، اجتماعی و زناشویی یک زن و یک مرد است و هرگونه ارتباط جنسی خارج از آن گناه و و یا گناه توأم با خیانت تعریف می‌شود در واقع عبارت خیانت زیر این نوع ازدواج تعریف می‌شود که امروز فراگیرترین نوع ازدواج در جهان است و حاصل آن خانواده‌هایی است که به آن خانواده هسته‌ای می‌گویند.
این جامعه‌شناس مطرح کرد: از حدود ۵۰ سال پیش تحولات دنیای مدرن که بخش عمده‌ای از آن به علت پیشرفت‌های تکنولوژیکی چشمگیر بود، در جهان به وجود آمد و پدیده‌های پست مدرن شکل گرفت. در واقع پست مدرن درهم کوبنده قواعد، هنجارها و خط قرمزهایی بود و هست که در جهان مدرن و حتی سنتی وجود دارد پست مدرنیسم در ازدواج هم خود را نشان داد و باعث به وجود آمدن ازدواج‌های جدیدی شد که شرح و بسط آن در این گفتار نمی‌گنجد.
وی در ادامه افزود: آنچه که باید بدان اشاره کرد رواج و گسترش همباشی در جوامع بود که در ابتدا به عنوان روابط آزاد جنسی از آن یاد می‌شد در اینجا نیز تکنولوژی نقش بسیار مهمی داشت چراکه ابزار پیشگیری از بارداری عامل گسترش آن در کنار عوامل دیگری مانند گسترش آزادی‌های فردی و افزایش حوزه خصوصی افراد از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است اما چرا در ایران امروز پدیده‌ای که به عنوان ازدواج سفید تعریف شده و در واقع نوعی همباشی است دارای ریشه‌های است که به ویژگی‌های جامعه ایرانی باز می‌گردد که به نظر من اولین ریشه قابل توجه فرهنگ پنهان سازی و پنهان کاری و عدم پرداختن صریح و شفاف به مسائل و نیازهای اجتماعی است که به نوعی ریشه در تاریخ اجتماعی ایران دارد.
خاورزمینی بیان کرد: دومین علت، بی‌توجهی به عقل‌گرایی و علم‌گرایی و تنها بسنده کردن به الگوبرداری تقلیدی از راهکارهای موجود در کشورهای دیگر از جمله جوامع پیشرفته، بدون توجه به ریشه‌های آن بوده است، در جوامع پیشرفته جهان الگوهای به وجود آمده متأثر از شرایط اقتصادی و عقل‌گرایی و تجربه‌گرایی و مهم‌تر از همه علم‌گرایی بوده است و ما حتی به ظرفیت‌های سنتی و عرفی موجود اما مغفول در حوزه ازدواج نپرداختیم.
وی خاطرنشان کرد: اندیشه اندیشمندان عقل‌گرایی ما جایی برای حل مسائل اجتماعی نداشته‌اند حتی مذهبی‌ترین آنها نیز از این امر مستثنی نیستند بنابراین بهتر است برای مثال دیدگاه عارف و فیلسوف بزرگ علامه طباطبایی را مورد توجه قرار دهیم، در امر ازدواج علامه طباطبایی به سه نکته اشاره می‌کند: اول اینکه، روابط جنسی را نمی‌توان به ازدواج دائم محدود ساخت، دوم اینکه، هیچ دولتی نتوانسته است از روابط موقت جلوگیری کند و سوم اینکه اسلام برای پاسخ دادن کامل به غریزه جنسی و جلوگیری از زنا و بی بند و باری جنسی ازدواج موقت را با شرایط ویژه در میان قوانین خود گنجانیده است. اما تعصبات اجتماعی که با پوشش‌های مذهبی و بعضاً بی‌ربط به آن از سویی و الگوبرداری از فرهنگ مسیحیت تعریفی را از این پاسخ کامل مورد نظر علامه طباطبایی برداشت کرده که با پیشنهاد وی تفاوت زیادی دارد.
این جامعه شناس اضافه کرد: به عبارت دیگر ازدواج موقت مورد نظر علامه ترویج آنچه امروز به عنوان صیغه است نبوده بلکه استفاده از این ظرفیت فقهی برای پاسخی عاقلانه به نیاز غریزی جامعه است که برای رفع آن دو راهکار بیشتر ندارد یا ازدواج دائم یا رهبانیت! و این شرایط حاصل تعصب خانواده‌ها، بی‌توجهی برنامه‌ریزان اجتماعی و تابوهای متحجرانه موجود در جامعه است و حاصل آن به اباهی‌گری در این حوزه ختم شده است.
خاورزمینی در ادامه گفت: هرگاه مصلحان اجتماعی و خردمندان جامعه نتوانند راهکارهای عقلایی و خردمندانه‌ای برای الگودهی در جامعه ارائه دهند جامعه به دو روش برای رفع نیازهای خود الگو می‌پذیرد یکی تقلید کورکورانه از الگوهای جوامع دیگرکه الزاماً متناسب با شرایط اقتصادی اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جامعه نیست و دیگری الگوسازی توسط نیازمندان که الزاماً خردمندانه بودن نیست و به تبع آن موجب بروز آسیب‌های اجتماعی متعدد می‌شود.
وی درباره ازدواج سفید یادآور شد: این پدیده در واقع پوششی کلامی برای همباشی‌های ناپایدار است که هم فاقد تأییدات مذهبی و هم فاقد الزامات قانونی است و به اشکال مختلف در جامعه رواج دارد این در حالی است که با توجه به فرهنگ عمومی جامعه که مشروع بودن ازدواج را ضرورت و قانونی بودن آن را واجب می‌داند راهکارهای چارچوب‌دار و قانونی تسهیل در این امر وجود دارد.
خاورزمینی بیان کرد: به عنوان مثال به نظر بسیاری از بزرگان جمله آیت‌الله محقق داماد جاری شدن صیغه عقد به هر زبان ممکن است و مشروعیت دارد همچنین همانگونه که ما در بسیاری از معاملات اقتصادی درون جامعه از قراردادهای فی‌مابین بنگاه‌های اقتصادی به صورت لفظی یا به صورت دست نوشته‌های غیرثبتی استفاده می‌کنیم در حوزه ازدواج هم این امر ممکن و میسر است.
وی یادآور شد: برای حل مقدماتی این مشکل لازم بود از سویی تعصب‌هایی که به عنوان موانع شرعی بر جامعه تحمیل شده و برخی از آنها از سوی هیچ کدام است مراجع دینی تأیید نشده‌اند و گاه حتی خلاف آن در منابع و سنت گذشتگان مذهبی وجود دارد و از سویی دیگر طرح مسائل به صورت شفاف و بی‌پرده‌پوشی مطرح می‌شود چراکه برای رسیدن به بهترین راه حل یک مسئله باید ابتدا مسئله به درستی بیان شود و اگر اینگونه رفتار شده بود اکنون با شرایط آسیب‌زای فعلی مواجه نبودیم.
این جامعه‌شناس در پایان اظهار کرد: امروز هر چند زمان و فرصت زیادی از دست رفته است بهتر است به جای پنهان کردن آنچه بی‌بندوباری و بی‌قیدی اجتماعی است زیر عنوان ازدواج سفید که به نوعی پاک کردن صورت مسأله است با نقش دادن به خانواده‌ها و ایجاد مسئولیت‌های محدود و نه دست و پا گیر می‌توان به این نوع ازدواج که خواه ناخواه در بدنه جامعه از سوی طبقات بالا ترویج خواهد شد سر و سامانی داد.
یک جامعه‌شناس در گفت‌وگو با ایسنا، مطرح کرد: به نظر می‌رسد یک نوع پنهان سازی ایرانی که از آن به در لفافه سخن گفتن استخراج می شود در مورد این بحث وجود دارد و منظو از این نوع ازدواج پدیده همباشی در ایران است یعنی پدیده‌ای که در آن اثری از جنبه‌های قانونی و شرعی دیده نمی‌شود و به عنوان پدیده‌ای که در جامعه مشهود است و واقعیتی زیر پوست جامعه به آن نگریسته می‌شود.
حمید خاورزمینی ادامه داد: در بعضی از کشورهای دنیا ازدواج‌هایی وجود دارد که شروط ازدواج بر اساس مصوبات قانونی تعیین می‌شود و به آن ازدواج مدنی می‌گویند که الزامات قانونی، سنتی و مذهبی در آن بروز و ظهوری ندارد و البته ازدواج‌های دیگری هم وجود دارد که در شرایط خاصی اتفاق می‌افتد مثلاً ازدواج‌هایی به نام ازدواج صوری وجود دارد که در زیر آن انواعی از ازدواج وجود دارد از جمله ازدواج بنفش که در این نوع ازدواج تمایلات جنسی وجود ندارد و انگیزه ازدواج غیر از آن است، همچنین ازدواج سفید فرانسوی که یک ازدواج صوری است.
وی با اشاره به اینکه برای ادامه بحث لازم است نگاهی به تطور کلی ازدواج در تاریخ بیندازیم، اضافه کرد: در جوامع سنتی، هر جامعه متناسب با عرف، آداب، رسوم، مذهب و همچنین الزامات اقتصادی جامعه نوعی ازدواج خاص خود داشت که می‌توانست دارای شباهت‌ها و تفاوت‌هایی با ازدواج در دیگر جوامع باشد.
خاورزمینی ادامه داد: بعد از رنسانس در اروپا که مقدمه‌ای برای دوران مدرن تلقی می‌شود ازدواج مدرن در جهان شکل گرفت که مدل ازدواج مذهبی مسیحیان بود و به عنوان کامل‌ترین نوع ازدواج در جهان ترویج شد این ازدواج همزیستی اقتصادی، اجتماعی و زناشویی یک زن و یک مرد است و هرگونه ارتباط جنسی خارج از آن گناه و و یا گناه توأم با خیانت تعریف می‌شود در واقع عبارت خیانت زیر این نوع ازدواج تعریف می‌شود که امروز فراگیرترین نوع ازدواج در جهان است و حاصل آن خانواده‌هایی است که به آن خانواده هسته‌ای می‌گویند.
این جامعه‌شناس مطرح کرد: از حدود ۵۰ سال پیش تحولات دنیای مدرن که بخش عمده‌ای از آن به علت پیشرفت‌های تکنولوژیکی چشمگیر بود، در جهان به وجود آمد و پدیده‌های پست مدرن شکل گرفت. در واقع پست مدرن درهم کوبنده قواعد، هنجارها و خط قرمزهایی بود و هست که در جهان مدرن و حتی سنتی وجود دارد پست مدرنیسم در ازدواج هم خود را نشان داد و باعث به وجود آمدن ازدواج‌های جدیدی شد که شرح و بسط آن در این گفتار نمی‌گنجد.
وی در ادامه افزود: آنچه که باید بدان اشاره کرد رواج و گسترش همباشی در جوامع بود که در ابتدا به عنوان روابط آزاد جنسی از آن یاد می‌شد در اینجا نیز تکنولوژی نقش بسیار مهمی داشت چراکه ابزار پیشگیری از بارداری عامل گسترش آن در کنار عوامل دیگری مانند گسترش آزادی‌های فردی و افزایش حوزه خصوصی افراد از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است اما چرا در ایران امروز پدیده‌ای که به عنوان ازدواج سفید تعریف شده و در واقع نوعی همباشی است دارای ریشه‌های است که به ویژگی‌های جامعه ایرانی باز می‌گردد که به نظر من اولین ریشه قابل توجه فرهنگ پنهان سازی و پنهان کاری و عدم پرداختن صریح و شفاف به مسائل و نیازهای اجتماعی است که به نوعی ریشه در تاریخ اجتماعی ایران دارد.
خاورزمینی بیان کرد: دومین علت، بی‌توجهی به عقل‌گرایی و علم‌گرایی و تنها بسنده کردن به الگوبرداری تقلیدی از راهکارهای موجود در کشورهای دیگر از جمله جوامع پیشرفته، بدون توجه به ریشه‌های آن بوده است، در جوامع پیشرفته جهان الگوهای به وجود آمده متأثر از شرایط اقتصادی و عقل‌گرایی و تجربه‌گرایی و مهم‌تر از همه علم‌گرایی بوده است و ما حتی به ظرفیت‌های سنتی و عرفی موجود اما مغفول در حوزه ازدواج نپرداختیم.
وی خاطرنشان کرد: اندیشه اندیشمندان عقل‌گرایی ما جایی برای حل مسائل اجتماعی نداشته‌اند حتی مذهبی‌ترین آنها نیز از این امر مستثنی نیستند بنابراین بهتر است برای مثال دیدگاه عارف و فیلسوف بزرگ علامه طباطبایی را مورد توجه قرار دهیم، در امر ازدواج علامه طباطبایی به سه نکته اشاره می‌کند: اول اینکه، روابط جنسی را نمی‌توان به ازدواج دائم محدود ساخت، دوم اینکه، هیچ دولتی نتوانسته است از روابط موقت جلوگیری کند و سوم اینکه اسلام برای پاسخ دادن کامل به غریزه جنسی و جلوگیری از زنا و بی بند و باری جنسی ازدواج موقت را با شرایط ویژه در میان قوانین خود گنجانیده است. اما تعصبات اجتماعی که با پوشش‌های مذهبی و بعضاً بی‌ربط به آن از سویی و الگوبرداری از فرهنگ مسیحیت تعریفی را از این پاسخ کامل مورد نظر علامه طباطبایی برداشت کرده که با پیشنهاد وی تفاوت زیادی دارد.
این جامعه شناس اضافه کرد: به عبارت دیگر ازدواج موقت مورد نظر علامه ترویج آنچه امروز به عنوان صیغه است نبوده بلکه استفاده از این ظرفیت فقهی برای پاسخی عاقلانه به نیاز غریزی جامعه است که برای رفع آن دو راهکار بیشتر ندارد یا ازدواج دائم یا رهبانیت! و این شرایط حاصل تعصب خانواده‌ها، بی‌توجهی برنامه‌ریزان اجتماعی و تابوهای متحجرانه موجود در جامعه است و حاصل آن به اباهی‌گری در این حوزه ختم شده است.
خاورزمینی در ادامه گفت: هرگاه مصلحان اجتماعی و خردمندان جامعه نتوانند راهکارهای عقلایی و خردمندانه‌ای برای الگودهی در جامعه ارائه دهند جامعه به دو روش برای رفع نیازهای خود الگو می‌پذیرد یکی تقلید کورکورانه از الگوهای جوامع دیگرکه الزاماً متناسب با شرایط اقتصادی اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جامعه نیست و دیگری الگوسازی توسط نیازمندان که الزاماً خردمندانه بودن نیست و به تبع آن موجب بروز آسیب‌های اجتماعی متعدد می‌شود.
وی درباره ازدواج سفید یادآور شد: این پدیده در واقع پوششی کلامی برای همباشی‌های ناپایدار است که هم فاقد تأییدات مذهبی و هم فاقد الزامات قانونی است و به اشکال مختلف در جامعه رواج دارد این در حالی است که با توجه به فرهنگ عمومی جامعه که مشروع بودن ازدواج را ضرورت و قانونی بودن آن را واجب می‌داند راهکارهای چارچوب‌دار و قانونی تسهیل در این امر وجود دارد.
خاورزمینی بیان کرد: به عنوان مثال به نظر بسیاری از بزرگان جمله آیت‌الله محقق داماد جاری شدن صیغه عقد به هر زبان ممکن است و مشروعیت دارد همچنین همانگونه که ما در بسیاری از معاملات اقتصادی درون جامعه از قراردادهای فی‌مابین بنگاه‌های اقتصادی به صورت لفظی یا به صورت دست نوشته‌های غیرثبتی استفاده می‌کنیم در حوزه ازدواج هم این امر ممکن و میسر است.
وی یادآور شد: برای حل مقدماتی این مشکل لازم بود از سویی تعصب‌هایی که به عنوان موانع شرعی بر جامعه تحمیل شده و برخی از آنها از سوی هیچ کدام است مراجع دینی تأیید نشده‌اند و گاه حتی خلاف آن در منابع و سنت گذشتگان مذهبی وجود دارد و از سویی دیگر طرح مسائل به صورت شفاف و بی‌پرده‌پوشی مطرح می‌شود چراکه برای رسیدن به بهترین راه حل یک مسئله باید ابتدا مسئله به درستی بیان شود و اگر اینگونه رفتار شده بود اکنون با شرایط آسیب‌زای فعلی مواجه نبودیم.
این جامعه‌شناس در پایان اظهار کرد: امروز هر چند زمان و فرصت زیادی از دست رفته است بهتر است به جای پنهان کردن آنچه بی‌بندوباری و بی‌قیدی اجتماعی است زیر عنوان ازدواج سفید که به نوعی پاک کردن صورت مسأله است با نقش دادن به خانواده‌ها و ایجاد مسئولیت‌های محدود و نه دست و پا گیر می‌توان به این نوع ازدواج که خواه ناخواه در بدنه جامعه از سوی طبقات بالا ترویج خواهد شد سر و سامانی داد.