کم‌کاری در تعیین حریم آثار تاریخی
بیش از 2میلیون بنا و محوطه تاریخی در ایران وجود دارد که از این تعداد تا پایان سال96، تعداد 31هزار و 980 اثر ثبت ملی شده است. اما ثبت ملی، آثار تاریخی کشور به‌معنای پایان تخریب و مصون‌ماندن آثار از دست‌اندازی به آنها‌ست؟
کارشناسان میراث‌فرهنگی بر این نکته تأکید دارند که ثبت ملی، آغاز مرحله‌ای طولانی از حفاظت از آثار تاریخی کشور است که در مرحله نخست با تعیین حریم شروع می‌شود و با حفاظت مستمر پایان می‌یابد.
از نزدیک به 32هزار اثر ثبت ملی‌شده ایران اما چه تعداد از آثار تاریخی کشور تعیین حریم شده‌اند؟ تنها 2هزار و 290اثر تاریخی یعنی 8درصد از تمامی آثار ثبت ملی‌شده کشور شامل بناها و محوطه‌های تاریخی دارای حریم مصوب هستند و حدود 30هزار اثر تاریخی ثبت ملی شده دیگر به امان خدا رها شده‌اند. نتیجه، آن می‌شود که در اقدامی دیر‌هنگام برای تعیین حریم آثار تاریخی اطراف حرم مطهر رضوی در مشهد وقتی 108 اثر تاریخی یکجا دارای حریم مصوب می‌شوند 31 اثر از صفحه روزگار محو شده‌اند؛ درحالی‌که نام آنها در سیاهه تعیین حریم آثار تاریخی ذکر شده است.
براساس آماری که در اختیار همشهری قرار گرفته است، تنها 8درصد از بناهای ثبت ملی شده کشور دارای حریم مصوب هستند و 2درصد از 18هزار محوطه باستانی ایران تعیین حریم شده‌اند. پس تعجبی نیست که حفاران غیرمجاز در جست‌وجوی آثار تاریخی، بیل و کلنگ به‌دست شبانه به گورستان‌های باستانی هجوم ببرند و در سودای یافتن گنج حتی به حفر تونل در دالان‌های غار سراب در همدان اقدام کنند. دلیل آن است که 98درصد از محوطه‌های باستانی کشور اصلا حریمی ندارند که حفاظت از آنها انجام شود.
تعیین حریم 100اثر، تعهد سالانه میراث
محمد سپنجی، کارشناس دفتر ثبت آثار تاریخی کشور با تأکید بر لزوم تعیین حریم آثار تاریخی همزمان با ثبت این آثار در فهرست آثار ملی به همشهری می‌گوید: ابتدای انقلاب که ایران دارای 1600اثر ثبت ملی بود، 12.5درصد این آثار، حریم مصوب داشتند، اما اکنون و تا پایان سال96 که حدود 32هزار اثر تاریخی ایران ثبت ملی شده‌اند، تنها 8درصد دارای حریم مصوب هستند. به‌گفته او، تا زمانی که تنها 14درصد از بناهای ثبت ملی شده و 2درصد از محوطه‌های تاریخی در فهرست آثار ملی کشور دارای حریم هستند، حفاظت از آثار تاریخی ثبت ملی‌شده کشور شبیه یک‌رؤیا‌ست. دفتر ثبت آثار تاریخی در نامه‌ای به معاون میراث‌فرهنگی کشور متعهد شده که سالانه 100 اثر تاریخی در ایران را تعیین حریم کند. اما نگاهی به فعالیت این دفتر بیانگر آن است که فعالیت این دفتر چندان براساس تعهدی که به سازمان میراث‌فرهنگی ارائه شده است، منطبق نیست.
تعیین حریم یا پر‌کردن آمار؟
نگاهی به آمارهای تعیین حریم آثار ثبت ملی شده کشور مشخص می‌کند که سال94 تعداد 80اثر ثبت ملی شده کشور دارای حریم شدند. این آمار در سال95 با کاهش مواجه شده و به 42اثر رسیده است.
اما در سال96 ناگهان تعداد تعیین حریم آثار ثبت ملی شده کشور براساس همان تعهد دفتر ثبت آثار تاریخی افزایش می‌یابد و با بالا گرفتن انتقادات رسانه‌ها به تخریب آثار تاریخی اطراف حرم مطهر رضوی در مشهد، 108اثر تاریخی در حاشیه حرم حضرت رضا(ع) دارای حریم مصوب می‌شوند.
دفتر ثبت آثار تاریخی اما در تعجیل برای تعهد به نامه خود به معاونت میراث‌فرهنگی از این موضوع غافل بود که زمان تعیین حریم برای آثار موجود در بافت تاریخی مشهد، 31اثر تاریخی به‌طور کامل تخریب شده بودند و یک اثر هم، یعنی مسجد معجردار مشهد، همزمان با بررسی تعیین حریم آثار تاریخی تخریب شد. بدین‌ترتیب 32اثر تاریخی که نه نامی و نه نشانی از آنها در مشهد باقی است، به فهرست تعیین حریم آثار تاریخی در سال96 افزوده شد.
سال97 نیز تا همین امروز 64اثر تاریخی ثبت ملی شده کشور دارای حریم مصوب شده‌اند که تا تکمیل تعهد دفتر ثبت آثار تاریخی برای تعیین حریم سالانه 100اثر فرصت چندانی باقی نیست.
کم‌کاری برای چیست؟
اما دلیل کم‌کاری دفتر ثبت آثار تاریخی کشور در تعیین حریم آثار ثبت ملی شده در ایران چیست؟ بی‌پولی، نبود امکانات و نیروی متخصص! جالب است بدانید که دفتر ثبت آثار تاریخی کشور تنها یک کارشناس تعیین حریم دارد که اگر حتی از امروز به بعد هیچ اثری به ثبت ملی نرسد، باید برای حدود 30هزار اثر تاریخی کشور به بررسی حریم بپردازد.
براساس پیگیری‌های همشهری، مشخص شده است که برای تعیین حریم یک بنای تاریخی رقمی معادل 2میلیون و 500هزار تومان اعتبار لازم است؛ درحالی‌که بررسی تعیین حریم تپه‌ها و محوطه‌های باستانی مبلغی معادل 20 تا 25میلیون تومان هزینه دارد.پس نه پولی در بساط است و نه به تعداد آثار تاریخی ثبت ملی شده کشور نیروی انسانی لازم و کارشناس برای بررسی و تعیین حریم آثار تاریخی کشور در اختیار دفتر ثبت آثار تاریخی کشور قرار گرفته است. فاجعه کم‌کاری در تعیین حریم آثار تاریخی کشور به جایی رسیده که شدت تخریب آثار و بناهای تاریخی حتی ثبت‌شده در شهرهای مختلف کشور بیشتر شده و سازمان میراث‌فرهنگی نیز شاهد تخریب گاه و بیگاه آثار تاریخی و بیشتر، بناهایی است که می‌توانست با 2میلیون و 500هزار تومان بودجه حریم مصوب آنها را به تمامی دستگاه‌ها ابلاغ کند. محمد سپنجی، کارشناس دفتر ثبت آثار تاریخی اما کم‌کاری آن دفتر در تعیین حریم آثار تاریخی را قبول ندارد و به همشهری می‌گوید: تعیین حریم برای تپه‌ها و محوطه‌های تاریخی کشور نیازمند حداقل 5 تا 10برابر نیرو، زمان و بودجه نسبت به تعیین حریم یک بنای تاریخی است. او می‌گوید: اول انقلاب 1600اثر ثبت ملی در کشور وجود داشت که حالا این تعداد به 32هزار اثر رسیده است اما آیا به نسبت افزایش آثار ثبت ملی‌شده کشور نیرو به دفتر ثبت آثار تاریخی تزریق شده یا بودجه لازم در اختیار این دفتر قرار داده شده است که تعیین حریم آثار ملی کشور با سرعت بیشتری انجام شود؟
او مشکل دیگر فقدان پیشرفت در تعیین حریم آثار ثبت ملی‌شده کشور را نبود کارشناس در دفاتر استانی می‌داند و معتقد است: اصلا کارشناسی در استان‌ها وجود ندارد که این مسئولیت را بپذیرد.
یک کارشناس حریم برای 30هزار اثر
جالب است که اگر سری به دفتر ثبت آثار تاریخی کشور در سازمان میراث‌فرهنگی بزنید، یک پارتیشن کوچک با 4پرسنل مشاهده می‌کنید که تنها یکی از آنها کارشناس تعیین حریم برای حدود 30هزار اثر تاریخی ثبت ملی شده کشور است.
نکته جالب دیگر به قوانین داخلی سازمان میراث‌فرهنگی و دفتر ثبت آثار تاریخی بازمی‌گردد که به هر کارشناس اجازه داده می‌شود تنها 10روز در سال در مأموریت کاری به سر ببرد. این شرایط هرگز نمی‌تواند توجیه خوبی در حفاظت پس از ثبت آثار تاریخی کشور باشد. محمد سپنجی، کارشناس سابق دفتر ثبت آثار تاریخی کشور به همشهری می‌گوید: علاوه بر آنکه مأموریت‌های دفتر ثبت آثار تاریخی سهمیه‌بندی شده است، کارشناس دفتر ثبت باید در مدت 10روز مأموریت کاری خود حریم آثار تاریخی 2 استان را بررسی کرده باشد. آیا در مدت 10روز این امکان وجود دارد که حریم صدها اثر تاریخی در 2 استان بررسی شود؟ به همین دلیل هم دفتر ثبت آثار تاریخی تنها می‌تواند از 20درخواست استانی برای تعیین حریم آثار تاریخی تنها به یک درخواست پاسخ دهد. سپنجی مثال جالبی می‌زند و می‌گوید: با توجه به امکانات و بودجه موجود، دفتر ثبت آثار تاریخی می‌تواند در سال 100اثر و به‌طور متوسط از هر استان 3اثر را تعیین حریم کند. درحالی‌که یک استان کشور 926اثر ثبت ملی شده دارد و تاکنون تنها 43اثر آن تعیین حریم شده است. بنابراین تعیین حریم 883اثر دیگر با توجه به تعهد ثبت سالانه 3اثر از هر استان، 288سال زمان می‌برد.
تعیین حریم به دفتر حفظ و احیای بناها واگذار می‌شود
مسئولان سازمان میراث‌فرهنگی اکنون در حال مذاکره برای انتقال بخش مرتبط با تعیین حرایم آثار ثبت ملی شده کشور به زیرمجموعه دفتر حفظ و احیای بافت‌ها، بناها و محوطه‌های تاریخی هستند تا با استفاده از ظرفیت‌ها و امکانات این دفتر، موتور تعیین حریم آثار ثبت ملی شده کشور را با سرعت بیشتری به حرکت درآورند. درصورتی که بخش تعیین حریم به زیرمجموعه دفتر حفظ و احیای بافت‌ها، بناها و محوطه‌های تاریخی افزوده شود، آن‌زمان نیروهای استانی نیز به یاری بخش تعیین حریم می‌آیند و هر استان 2نیروی متخصص این دفتر را به پرونده تعیین حریم آثار تاریخی کشور وارد می‌کند تا کم‌کاری در دفتر ثبت آثار تاریخی کشور در تعیین حریم آثار ثبت ملی شده جبران شود.
از نزدیک به 32هزار اثر ثبت ملی‌شده ایران اما چه تعداد از آثار تاریخی کشور تعیین حریم شده‌اند؟ تنها 2هزار و 290اثر تاریخی یعنی 8درصد از تمامی آثار ثبت ملی‌شده کشور شامل بناها و محوطه‌های تاریخی دارای حریم مصوب هستند و حدود 30هزار اثر تاریخی ثبت ملی شده دیگر به امان خدا رها شده‌اند. نتیجه، آن می‌شود که در اقدامی دیر‌هنگام برای تعیین حریم آثار تاریخی اطراف حرم مطهر رضوی در مشهد وقتی 108 اثر تاریخی یکجا دارای حریم مصوب می‌شوند 31 اثر از صفحه روزگار محو شده‌اند؛ درحالی‌که نام آنها در سیاهه تعیین حریم آثار تاریخی ذکر شده است.
براساس آماری که در اختیار همشهری قرار گرفته است، تنها 8درصد از بناهای ثبت ملی شده کشور دارای حریم مصوب هستند و 2درصد از 18هزار محوطه باستانی ایران تعیین حریم شده‌اند. پس تعجبی نیست که حفاران غیرمجاز در جست‌وجوی آثار تاریخی، بیل و کلنگ به‌دست شبانه به گورستان‌های باستانی هجوم ببرند و در سودای یافتن گنج حتی به حفر تونل در دالان‌های غار سراب در همدان اقدام کنند. دلیل آن است که 98درصد از محوطه‌های باستانی کشور اصلا حریمی ندارند که حفاظت از آنها انجام شود.
تعیین حریم 100اثر، تعهد سالانه میراث
محمد سپنجی، کارشناس دفتر ثبت آثار تاریخی کشور با تأکید بر لزوم تعیین حریم آثار تاریخی همزمان با ثبت این آثار در فهرست آثار ملی به همشهری می‌گوید: ابتدای انقلاب که ایران دارای 1600اثر ثبت ملی بود، 12.5درصد این آثار، حریم مصوب داشتند، اما اکنون و تا پایان سال96 که حدود 32هزار اثر تاریخی ایران ثبت ملی شده‌اند، تنها 8درصد دارای حریم مصوب هستند. به‌گفته او، تا زمانی که تنها 14درصد از بناهای ثبت ملی شده و 2درصد از محوطه‌های تاریخی در فهرست آثار ملی کشور دارای حریم هستند، حفاظت از آثار تاریخی ثبت ملی‌شده کشور شبیه یک‌رؤیا‌ست. دفتر ثبت آثار تاریخی در نامه‌ای به معاون میراث‌فرهنگی کشور متعهد شده که سالانه 100 اثر تاریخی در ایران را تعیین حریم کند. اما نگاهی به فعالیت این دفتر بیانگر آن است که فعالیت این دفتر چندان براساس تعهدی که به سازمان میراث‌فرهنگی ارائه شده است، منطبق نیست.
تعیین حریم یا پر‌کردن آمار؟
نگاهی به آمارهای تعیین حریم آثار ثبت ملی شده کشور مشخص می‌کند که سال94 تعداد 80اثر ثبت ملی شده کشور دارای حریم شدند. این آمار در سال95 با کاهش مواجه شده و به 42اثر رسیده است.
اما در سال96 ناگهان تعداد تعیین حریم آثار ثبت ملی شده کشور براساس همان تعهد دفتر ثبت آثار تاریخی افزایش می‌یابد و با بالا گرفتن انتقادات رسانه‌ها به تخریب آثار تاریخی اطراف حرم مطهر رضوی در مشهد، 108اثر تاریخی در حاشیه حرم حضرت رضا(ع) دارای حریم مصوب می‌شوند.
دفتر ثبت آثار تاریخی اما در تعجیل برای تعهد به نامه خود به معاونت میراث‌فرهنگی از این موضوع غافل بود که زمان تعیین حریم برای آثار موجود در بافت تاریخی مشهد، 31اثر تاریخی به‌طور کامل تخریب شده بودند و یک اثر هم، یعنی مسجد معجردار مشهد، همزمان با بررسی تعیین حریم آثار تاریخی تخریب شد. بدین‌ترتیب 32اثر تاریخی که نه نامی و نه نشانی از آنها در مشهد باقی است، به فهرست تعیین حریم آثار تاریخی در سال96 افزوده شد.
سال97 نیز تا همین امروز 64اثر تاریخی ثبت ملی شده کشور دارای حریم مصوب شده‌اند که تا تکمیل تعهد دفتر ثبت آثار تاریخی برای تعیین حریم سالانه 100اثر فرصت چندانی باقی نیست.
کم‌کاری برای چیست؟
اما دلیل کم‌کاری دفتر ثبت آثار تاریخی کشور در تعیین حریم آثار ثبت ملی شده در ایران چیست؟ بی‌پولی، نبود امکانات و نیروی متخصص! جالب است بدانید که دفتر ثبت آثار تاریخی کشور تنها یک کارشناس تعیین حریم دارد که اگر حتی از امروز به بعد هیچ اثری به ثبت ملی نرسد، باید برای حدود 30هزار اثر تاریخی کشور به بررسی حریم بپردازد.
براساس پیگیری‌های همشهری، مشخص شده است که برای تعیین حریم یک بنای تاریخی رقمی معادل 2میلیون و 500هزار تومان اعتبار لازم است؛ درحالی‌که بررسی تعیین حریم تپه‌ها و محوطه‌های باستانی مبلغی معادل 20 تا 25میلیون تومان هزینه دارد.پس نه پولی در بساط است و نه به تعداد آثار تاریخی ثبت ملی شده کشور نیروی انسانی لازم و کارشناس برای بررسی و تعیین حریم آثار تاریخی کشور در اختیار دفتر ثبت آثار تاریخی کشور قرار گرفته است. فاجعه کم‌کاری در تعیین حریم آثار تاریخی کشور به جایی رسیده که شدت تخریب آثار و بناهای تاریخی حتی ثبت‌شده در شهرهای مختلف کشور بیشتر شده و سازمان میراث‌فرهنگی نیز شاهد تخریب گاه و بیگاه آثار تاریخی و بیشتر، بناهایی است که می‌توانست با 2میلیون و 500هزار تومان بودجه حریم مصوب آنها را به تمامی دستگاه‌ها ابلاغ کند. محمد سپنجی، کارشناس دفتر ثبت آثار تاریخی اما کم‌کاری آن دفتر در تعیین حریم آثار تاریخی را قبول ندارد و به همشهری می‌گوید: تعیین حریم برای تپه‌ها و محوطه‌های تاریخی کشور نیازمند حداقل 5 تا 10برابر نیرو، زمان و بودجه نسبت به تعیین حریم یک بنای تاریخی است. او می‌گوید: اول انقلاب 1600اثر ثبت ملی در کشور وجود داشت که حالا این تعداد به 32هزار اثر رسیده است اما آیا به نسبت افزایش آثار ثبت ملی‌شده کشور نیرو به دفتر ثبت آثار تاریخی تزریق شده یا بودجه لازم در اختیار این دفتر قرار داده شده است که تعیین حریم آثار ملی کشور با سرعت بیشتری انجام شود؟
او مشکل دیگر فقدان پیشرفت در تعیین حریم آثار ثبت ملی‌شده کشور را نبود کارشناس در دفاتر استانی می‌داند و معتقد است: اصلا کارشناسی در استان‌ها وجود ندارد که این مسئولیت را بپذیرد.
یک کارشناس حریم برای 30هزار اثر
جالب است که اگر سری به دفتر ثبت آثار تاریخی کشور در سازمان میراث‌فرهنگی بزنید، یک پارتیشن کوچک با 4پرسنل مشاهده می‌کنید که تنها یکی از آنها کارشناس تعیین حریم برای حدود 30هزار اثر تاریخی ثبت ملی شده کشور است.
نکته جالب دیگر به قوانین داخلی سازمان میراث‌فرهنگی و دفتر ثبت آثار تاریخی بازمی‌گردد که به هر کارشناس اجازه داده می‌شود تنها 10روز در سال در مأموریت کاری به سر ببرد. این شرایط هرگز نمی‌تواند توجیه خوبی در حفاظت پس از ثبت آثار تاریخی کشور باشد. محمد سپنجی، کارشناس سابق دفتر ثبت آثار تاریخی کشور به همشهری می‌گوید: علاوه بر آنکه مأموریت‌های دفتر ثبت آثار تاریخی سهمیه‌بندی شده است، کارشناس دفتر ثبت باید در مدت 10روز مأموریت کاری خود حریم آثار تاریخی 2 استان را بررسی کرده باشد. آیا در مدت 10روز این امکان وجود دارد که حریم صدها اثر تاریخی در 2 استان بررسی شود؟ به همین دلیل هم دفتر ثبت آثار تاریخی تنها می‌تواند از 20درخواست استانی برای تعیین حریم آثار تاریخی تنها به یک درخواست پاسخ دهد. سپنجی مثال جالبی می‌زند و می‌گوید: با توجه به امکانات و بودجه موجود، دفتر ثبت آثار تاریخی می‌تواند در سال 100اثر و به‌طور متوسط از هر استان 3اثر را تعیین حریم کند. درحالی‌که یک استان کشور 926اثر ثبت ملی شده دارد و تاکنون تنها 43اثر آن تعیین حریم شده است. بنابراین تعیین حریم 883اثر دیگر با توجه به تعهد ثبت سالانه 3اثر از هر استان، 288سال زمان می‌برد.
تعیین حریم به دفتر حفظ و احیای بناها واگذار می‌شود
مسئولان سازمان میراث‌فرهنگی اکنون در حال مذاکره برای انتقال بخش مرتبط با تعیین حرایم آثار ثبت ملی شده کشور به زیرمجموعه دفتر حفظ و احیای بافت‌ها، بناها و محوطه‌های تاریخی هستند تا با استفاده از ظرفیت‌ها و امکانات این دفتر، موتور تعیین حریم آثار ثبت ملی شده کشور را با سرعت بیشتری به حرکت درآورند. درصورتی که بخش تعیین حریم به زیرمجموعه دفتر حفظ و احیای بافت‌ها، بناها و محوطه‌های تاریخی افزوده شود، آن‌زمان نیروهای استانی نیز به یاری بخش تعیین حریم می‌آیند و هر استان 2نیروی متخصص این دفتر را به پرونده تعیین حریم آثار تاریخی کشور وارد می‌کند تا کم‌کاری در دفتر ثبت آثار تاریخی کشور در تعیین حریم آثار ثبت ملی شده جبران شود.