رسوم ترکمن‌ها؛ نیازمند احیا
دشتی سرسبز را تصور کنید که روستاهای آلاچیقی ترکمن با فاصله از یکدیگر در آن پراکنده شده و مردان سرخ‌پوش سوار بر اسب‌های اصیل ترکمن به تاخت در آن می‌تازند و ریشه‌های کلاه بزرگ سپید و سیاه ترکمنی‌شان در هوا موج می‌زند. گله‌های اسب را تصور کنید که در آرامش بندر ترکمن و ترکمن صحرا در دسته‌های بزرگ به چرا مشغولند و روستاهای آلاچیقی ترکمن با فاصله از یکدیگر پراکنده شده‌اند.
زنان ترکمن را تصور کنید که با آن پوشش سرخ‌رنگ از لباس ترکمنی و زیورآلات فلزی مزین به سنگ‌های یاقوت سرخ، گله‌های بز را جابه‌جا می‌کنند و شیر گوسفندان را در محوطه‌ای محصور با حصارهای چوبی می‌دوشند. این تصوری است که حالا از شیوه زندگی مردمان ترکمن در ایران وجود دارد.
تا حدود 80 سال پیش که هنوز رضاخان برای تنبیه ترکمن‌ها آلاچیق‌هایشان را در نزدیکی گنبد کاوس و بندر ترکمن به آتش نکشیده بود، زندگی ترکمنی به همین شیوه در ایران رواج داشت. اما حالا از آن روستاهای آلاچیقی ترکمنی در استان گلستان چه مانده است؟ نیمی از روز را برای یافتن روستاهای ترکمن در استان گلستان زیر پا گذاشتم اما آنچه یافتم تنها چند آلاچیق در کنار گله‌های گوسفند و بز بود که یک چوپان ترکمن برای حفاظت از گله‌ها و سرپناهی برای استراحت در دشت‌های اطراف شهر گنبدکاووس برپا کرده بود.
ایران پس از ترکمنستان بیشترین تمرکز ترکمن‌ها را دارد
ترکمن‌ها از اقوام ریشه‌دار ایران هستند که گستره پراکندگی‌شان از مغولستان گرفته تا ترکمنستان، اوکراین، بلغارستان و حتی زمانی مجارستان و در آسیای مرکزی، ترکیه، ایران، افغانستان، پاکستان و چین کشیده شده است. ایران رتبه دوم تمرکز ترکمن‌ها پس از کشور ترکمنستان را به‌خود اختصاص داده است. اما حالا نشان بسیار اندکی از سبک زندگی ترکمنی در بندر ترکمن یا همان ترکمن صحرا مشاهده می‌شود. روستاهای آلاچیقی ترکمنی به‌طور کل حذف شده‌اند و پوشش ترکمن‌ها تنها در گنبد کاووس و بندر ترکمن که زمانی مهد ترکمن‌های ایران بود آن هم بسیار انگشت‌شمار مشاهده می‌شود. مردم ایران از آداب و رسوم ترکمن‌ها هم چیزی بیشتر از تماشای آیین ذکر خنجر همراه با رقص آیینی یا دیدن یک جشن عروسی ساختگی در فستیوال‌ها و جشنواره‌ها نمی‌دانند.
می‌گویند ترکمن‌ها نیای تمامی ترک‌زبانان جهان هستند. ترکمن‌ها را با ریشه مغولی‌شان می‌شناسند اما آنچه از حفاری‌های باستان‌شناسی در چین بیرون آمده سابقه تمدنی ترکمن‌ها را به هزاران سال پیش برده است؛ زمانی که باستان‌شناس‌ها جسد دفن شده یک ترکمن را همراه با کلاه پشمین ترکمنی از همان‌ها که هنوز هم ترکمن‌های ایرانی بر سر می‌گذارند، به همراه اسب تدفین شده یک ترکمن در محوطه‌ای باستانی در چین یافتند، تاریخ‌گذاری ترکمن‌ها را هزاران سال عقب بردند. مغول‌ها اما تنها شاخه‌ای از ترکمن‌ها بودند که توانستند دایره نفوذ خود را از مغولستان تا چین پهن کنند.
شمارش معکوس حذف شیوه زندگی ترکمن‌ها
اما زندگی ترکمنی در ایران چه زمانی از شیوه زیست و فرهنگ زیستن ایرانی‌ها حذف شد؟ تا همین 70 سال پیش ترکمن‌های ایران در دشت‌های وسیع ترکمن صحرا و بندر ترکمن پراکنده بودند.
روستاهایشان را به‌دلیل معماری خاص آلاچیق‌ها ظرف یک‌ساعت تشکیل می‌دادند و یک‌ساعته هم آلاچیق‌هایشان را جمع می‌کردند و در فصل کوچ به سمرقند و مرو در ازبکستان می‌رفتند.
7دهه پیش زمانی که رضاخان درخواست سربازگیری از ترکمن‌ها را مطرح کرد با پاسخ منفی آنها مواجه شد. او تصمیم گرفت ترکمن‌ها را تنبیه کند. وی پیش‌تر با عشایر بختیاری همچنین کرده بود. خانواده‌های ترکمن در کوچ مداوم از هراس آنکه در صورت اعزام سرباز برای رضاخان فرزندانشان را در کوچ برای همیشه گم کنند از دستور رضاخان سرپیچی کردند.
نتیجه آن شد که یک لشکر برای تنبیه ترکمن‌ها مهیا شد. لشکر رضاخان در چندین مرحله به‌دلیل مهارت ترکمن‌ها در رزم با اسب و ویژگی خاص معماری آلاچیق‌ها شکست خورد. ترکمن‌ها ضربه‌ای به لشکر رضاخان می‌زدند و پس از آن روستاهای آلاچیقی‌شان را ظرف یک ساعت جمع می‌کردند و دشتی خالی برجای می‌گذاشتند. آنها ضربه‌ای می‌زدند و بلافاصله به ترکمنستان در شوروی سابق می‌رفتند.
پس از این شکست بود که رضاخان در قرارداد با شوروی سابق مرز ترکمنستان کنونی را به روی ترکمن‌ها بست و 3 لشکر از خراسان، شاهرود و تهران برای شکست ترکمن‌ها به گلستان کنونی و ترکمن‌صحرا اعزام کرد. 3 لشکر در مسیر حرکت خود روستاهای آلاچیقی ترکمن‌ها را به آتش کشیدند و تمامی آلاچیق‌ها را سوزاندند تا آنکه در محل برج قابوس در گنبد کاووس به یکدیگر رسیدند و عکس یادگاری گرفتند.
انتقال مهارت ساخت خانه ترکمنی به نسل نو
زمانی که بهروز ثقلی یکی از فعالان فرهنگی و دوستان ترکمنش فعالیت برای احیای زندگی ترکمنی در ایران را آغاز کردند تنها یک سازنده آلاچیق در بندر ترکمن وجود داشت. او نیز که به «علی ملا» شهرت داشت بیش از یک دهه پیش فوت کرد اما پیش از مرگ مهارت‌های ساخت آلاچیق ترکمن را به فرزندانش آموخت و بدین‌ترتیب مهارت ساخت خانه ترکمنی حفظ شد. آلاچیق ترکمن تنها قابلیت سرپناه برای خانواده‌های ترکمن را ندارد؛ این سازه معماری به‌دلیل چینش با مهارت چوب‌ها هم رصدخانه است، هم ساعت خورشیدی و هم تقویم ترکمنی! بهروز ثقلی می‌گوید: حالا قیمت خرید آلاچیق ترکمن به طور متوسط 10میلیون تومان است و احیای آلاچیق ترکمن نقش زیادی در بهبود وضعیت معیشت اقوام ترکمن داشته است.
یکی از شاخصه‌هایی که بهروز ثقلی در مورد آلاچیق ترکمن به آن اشاره می‌کند، این است که «آلاچیق ترکمن گرد است و همین خاصیت موجب شده که دیگر بالا و پایین نداشته باشد و بی‌نیاز از تعارفات مرسوم در پذیرفتن مهمان یا بزرگ‌ترها باشد.»
ترکمن‌ها 5هزار سال قبل از خط میخی سومری در نوشتار خود استفاده می‌کردند اما 3هزار سال پیش خط «اورخون» را ابداع کردند. هنوز هم خط اورخون در خودمختاری باشقورت در روسیه مورد استفاده است. ترکمن‌های ایران اما همچنان خط فارسی را به‌عنوان خط رسمی خود استفاده می‌کنند. آنها همچنین 5سبک موسیقی و 500مقام موسیقایی ثبت شده در گستره پراکندگی خود دارند. همچنین شیوه زندگی‌شان در کشورهای مختلف برپایه زیست با طبیعت و پرورش اسب و دامپروری ادامه دارد.
اما اگر در مهد ترکمن‌ها در ایران یعنی ترکمن صحرا و بندر ترکمن و آق‌قلا و مناطق ترکمن‌نشین در استان گلستان سفر کنید، چرا نشانی از شیوه زیست گسترده ترکمن‌ها نخواهید یافت؟ چرا دیگر از آن دشت‌های گسترده که روستاهای آلاچیقی ترکمنی در آن برپا شده است، خبری نیست؟ چرا ترکمن‌ها دیگر به همان سیاق گذشته سبک زندگی خود را حفظ نکرده‌اند؟ بهروز ثقلی از فعالان فرهنگی ترکمن که 2 میراث ملموس و ناملموس ترکمن یعنی آلاچیق و آیین «کوشت دپدی» را پس از 80سال دوباره احیا کرده است به این سؤالات پاسخ می‌دهد: «جوانان ترکمن همه به دانشگاه می‌روند و بسیاری از آنها کارمند شده‌اند؛ به همین دلیل دیگر علاقه‌ای به زندگی کوچ‌نشینی ندارند. از سوی دیگر زندگی در کوچ و چادرنشینی هم سخت است. دامداری به‌صرفه نیست و هزینه علوفه دام زیاد است. مراتع هم خشک شده و دیگر مرتعی برای کوچ و دامپروری وجود ندارد. بنابراین شیوه زندگی سخت ترکمنی و هزینه‌های بالای آن مورد توجه قرار نمی‌گیرد.»
ساخت خانه با آجرهای دیوار دفاعی گرگان
دیوار دفاعی گرگان که ترکمن‌ها از آن با عنوان دیوار قزل‌آلان یا دیوار اسکندر هم یاد می‌کنند جایی بود که رضاخان دستور داد ترکمن‌ها از آجرهای آن برای ساخت خانه استفاده کنند. بدین‌ترتیب ترکمن‌ها ناچار شدند زندگی در دشت‌های وسیع را کنار بگذارند و یکجانشین شوند. بهروز ثقلی، از فعالان فرهنگی ترکمن که تلاش زیادی برای احیای فرهنگ ترکمن و شیوه زیست ترکمن‌ها در ایران دارد و از چهره‌های شناخته شده فرهنگی ترکمن در کشور است به همشهری می‌گوید: از جرگلان تا خزر و گمیشان خانه‌هایی پیدا می‌کنید که از همان آجرهای دیوار دفاعی گرگان ساخته شده و هنوز هم پابرجا هستند. از آن تنبیه تاکنون دیگر اثری از آلاچیق‌های ترکمنی و روستاهایی که با آلاچیق ترکمنی بنا شده باشد در ایران به چشم نمی‌خورد؛ مگر آنکه چوپانی ترکمن، آلاچیق ترکمنی را کنار دام‌های خود برپا کرده باشد؛ تصویری که با زیر پا گذاشتن مسیرهای بندر ترکمن به‌ندرت به چشم می‌خورد. زندگی ترکمنی اینگونه در ایران فراموش شد. بهروز ثقلی، فعال فرهنگی اما نیمه دهه 70، یک آلاچیق ترکمنی را برای نخستین‌بار در محوطه برج قابوس برپا و صنایع‌دستی ترکمنی را آنجا عرضه کرد. وی موسیقی سنتی ترکمن‌ها و ذکر خنجر را برپا داشت. از این اقدامات البته استقبال زیادی شد. سال‌های بعد یک آلاچیق تبدیل به 2 آلاچیق و بیشتر شد تا آنکه امروز به همشهری می‌گوید: 60آلاچیق ترکمن حالا در ایران وجود دارد که فرهنگ و شیوه زندگی مردمان ترکمن را به نمایش می‌گذارد و تعداد زیادی از این محل امرارمعاش می‌کنند.
تا حدود 80 سال پیش که هنوز رضاخان برای تنبیه ترکمن‌ها آلاچیق‌هایشان را در نزدیکی گنبد کاوس و بندر ترکمن به آتش نکشیده بود، زندگی ترکمنی به همین شیوه در ایران رواج داشت. اما حالا از آن روستاهای آلاچیقی ترکمنی در استان گلستان چه مانده است؟ نیمی از روز را برای یافتن روستاهای ترکمن در استان گلستان زیر پا گذاشتم اما آنچه یافتم تنها چند آلاچیق در کنار گله‌های گوسفند و بز بود که یک چوپان ترکمن برای حفاظت از گله‌ها و سرپناهی برای استراحت در دشت‌های اطراف شهر گنبدکاووس برپا کرده بود.
ایران پس از ترکمنستان بیشترین تمرکز ترکمن‌ها را دارد
ترکمن‌ها از اقوام ریشه‌دار ایران هستند که گستره پراکندگی‌شان از مغولستان گرفته تا ترکمنستان، اوکراین، بلغارستان و حتی زمانی مجارستان و در آسیای مرکزی، ترکیه، ایران، افغانستان، پاکستان و چین کشیده شده است. ایران رتبه دوم تمرکز ترکمن‌ها پس از کشور ترکمنستان را به‌خود اختصاص داده است. اما حالا نشان بسیار اندکی از سبک زندگی ترکمنی در بندر ترکمن یا همان ترکمن صحرا مشاهده می‌شود. روستاهای آلاچیقی ترکمنی به‌طور کل حذف شده‌اند و پوشش ترکمن‌ها تنها در گنبد کاووس و بندر ترکمن که زمانی مهد ترکمن‌های ایران بود آن هم بسیار انگشت‌شمار مشاهده می‌شود. مردم ایران از آداب و رسوم ترکمن‌ها هم چیزی بیشتر از تماشای آیین ذکر خنجر همراه با رقص آیینی یا دیدن یک جشن عروسی ساختگی در فستیوال‌ها و جشنواره‌ها نمی‌دانند.
می‌گویند ترکمن‌ها نیای تمامی ترک‌زبانان جهان هستند. ترکمن‌ها را با ریشه مغولی‌شان می‌شناسند اما آنچه از حفاری‌های باستان‌شناسی در چین بیرون آمده سابقه تمدنی ترکمن‌ها را به هزاران سال پیش برده است؛ زمانی که باستان‌شناس‌ها جسد دفن شده یک ترکمن را همراه با کلاه پشمین ترکمنی از همان‌ها که هنوز هم ترکمن‌های ایرانی بر سر می‌گذارند، به همراه اسب تدفین شده یک ترکمن در محوطه‌ای باستانی در چین یافتند، تاریخ‌گذاری ترکمن‌ها را هزاران سال عقب بردند. مغول‌ها اما تنها شاخه‌ای از ترکمن‌ها بودند که توانستند دایره نفوذ خود را از مغولستان تا چین پهن کنند.
شمارش معکوس حذف شیوه زندگی ترکمن‌ها
اما زندگی ترکمنی در ایران چه زمانی از شیوه زیست و فرهنگ زیستن ایرانی‌ها حذف شد؟ تا همین 70 سال پیش ترکمن‌های ایران در دشت‌های وسیع ترکمن صحرا و بندر ترکمن پراکنده بودند.
روستاهایشان را به‌دلیل معماری خاص آلاچیق‌ها ظرف یک‌ساعت تشکیل می‌دادند و یک‌ساعته هم آلاچیق‌هایشان را جمع می‌کردند و در فصل کوچ به سمرقند و مرو در ازبکستان می‌رفتند.
7دهه پیش زمانی که رضاخان درخواست سربازگیری از ترکمن‌ها را مطرح کرد با پاسخ منفی آنها مواجه شد. او تصمیم گرفت ترکمن‌ها را تنبیه کند. وی پیش‌تر با عشایر بختیاری همچنین کرده بود. خانواده‌های ترکمن در کوچ مداوم از هراس آنکه در صورت اعزام سرباز برای رضاخان فرزندانشان را در کوچ برای همیشه گم کنند از دستور رضاخان سرپیچی کردند.
نتیجه آن شد که یک لشکر برای تنبیه ترکمن‌ها مهیا شد. لشکر رضاخان در چندین مرحله به‌دلیل مهارت ترکمن‌ها در رزم با اسب و ویژگی خاص معماری آلاچیق‌ها شکست خورد. ترکمن‌ها ضربه‌ای به لشکر رضاخان می‌زدند و پس از آن روستاهای آلاچیقی‌شان را ظرف یک ساعت جمع می‌کردند و دشتی خالی برجای می‌گذاشتند. آنها ضربه‌ای می‌زدند و بلافاصله به ترکمنستان در شوروی سابق می‌رفتند.
پس از این شکست بود که رضاخان در قرارداد با شوروی سابق مرز ترکمنستان کنونی را به روی ترکمن‌ها بست و 3 لشکر از خراسان، شاهرود و تهران برای شکست ترکمن‌ها به گلستان کنونی و ترکمن‌صحرا اعزام کرد. 3 لشکر در مسیر حرکت خود روستاهای آلاچیقی ترکمن‌ها را به آتش کشیدند و تمامی آلاچیق‌ها را سوزاندند تا آنکه در محل برج قابوس در گنبد کاووس به یکدیگر رسیدند و عکس یادگاری گرفتند.
انتقال مهارت ساخت خانه ترکمنی به نسل نو
زمانی که بهروز ثقلی یکی از فعالان فرهنگی و دوستان ترکمنش فعالیت برای احیای زندگی ترکمنی در ایران را آغاز کردند تنها یک سازنده آلاچیق در بندر ترکمن وجود داشت. او نیز که به «علی ملا» شهرت داشت بیش از یک دهه پیش فوت کرد اما پیش از مرگ مهارت‌های ساخت آلاچیق ترکمن را به فرزندانش آموخت و بدین‌ترتیب مهارت ساخت خانه ترکمنی حفظ شد. آلاچیق ترکمن تنها قابلیت سرپناه برای خانواده‌های ترکمن را ندارد؛ این سازه معماری به‌دلیل چینش با مهارت چوب‌ها هم رصدخانه است، هم ساعت خورشیدی و هم تقویم ترکمنی! بهروز ثقلی می‌گوید: حالا قیمت خرید آلاچیق ترکمن به طور متوسط 10میلیون تومان است و احیای آلاچیق ترکمن نقش زیادی در بهبود وضعیت معیشت اقوام ترکمن داشته است.
یکی از شاخصه‌هایی که بهروز ثقلی در مورد آلاچیق ترکمن به آن اشاره می‌کند، این است که «آلاچیق ترکمن گرد است و همین خاصیت موجب شده که دیگر بالا و پایین نداشته باشد و بی‌نیاز از تعارفات مرسوم در پذیرفتن مهمان یا بزرگ‌ترها باشد.»
ترکمن‌ها 5هزار سال قبل از خط میخی سومری در نوشتار خود استفاده می‌کردند اما 3هزار سال پیش خط «اورخون» را ابداع کردند. هنوز هم خط اورخون در خودمختاری باشقورت در روسیه مورد استفاده است. ترکمن‌های ایران اما همچنان خط فارسی را به‌عنوان خط رسمی خود استفاده می‌کنند. آنها همچنین 5سبک موسیقی و 500مقام موسیقایی ثبت شده در گستره پراکندگی خود دارند. همچنین شیوه زندگی‌شان در کشورهای مختلف برپایه زیست با طبیعت و پرورش اسب و دامپروری ادامه دارد.
اما اگر در مهد ترکمن‌ها در ایران یعنی ترکمن صحرا و بندر ترکمن و آق‌قلا و مناطق ترکمن‌نشین در استان گلستان سفر کنید، چرا نشانی از شیوه زیست گسترده ترکمن‌ها نخواهید یافت؟ چرا دیگر از آن دشت‌های گسترده که روستاهای آلاچیقی ترکمنی در آن برپا شده است، خبری نیست؟ چرا ترکمن‌ها دیگر به همان سیاق گذشته سبک زندگی خود را حفظ نکرده‌اند؟ بهروز ثقلی از فعالان فرهنگی ترکمن که 2 میراث ملموس و ناملموس ترکمن یعنی آلاچیق و آیین «کوشت دپدی» را پس از 80سال دوباره احیا کرده است به این سؤالات پاسخ می‌دهد: «جوانان ترکمن همه به دانشگاه می‌روند و بسیاری از آنها کارمند شده‌اند؛ به همین دلیل دیگر علاقه‌ای به زندگی کوچ‌نشینی ندارند. از سوی دیگر زندگی در کوچ و چادرنشینی هم سخت است. دامداری به‌صرفه نیست و هزینه علوفه دام زیاد است. مراتع هم خشک شده و دیگر مرتعی برای کوچ و دامپروری وجود ندارد. بنابراین شیوه زندگی سخت ترکمنی و هزینه‌های بالای آن مورد توجه قرار نمی‌گیرد.»
ساخت خانه با آجرهای دیوار دفاعی گرگان
دیوار دفاعی گرگان که ترکمن‌ها از آن با عنوان دیوار قزل‌آلان یا دیوار اسکندر هم یاد می‌کنند جایی بود که رضاخان دستور داد ترکمن‌ها از آجرهای آن برای ساخت خانه استفاده کنند. بدین‌ترتیب ترکمن‌ها ناچار شدند زندگی در دشت‌های وسیع را کنار بگذارند و یکجانشین شوند. بهروز ثقلی، از فعالان فرهنگی ترکمن که تلاش زیادی برای احیای فرهنگ ترکمن و شیوه زیست ترکمن‌ها در ایران دارد و از چهره‌های شناخته شده فرهنگی ترکمن در کشور است به همشهری می‌گوید: از جرگلان تا خزر و گمیشان خانه‌هایی پیدا می‌کنید که از همان آجرهای دیوار دفاعی گرگان ساخته شده و هنوز هم پابرجا هستند. از آن تنبیه تاکنون دیگر اثری از آلاچیق‌های ترکمنی و روستاهایی که با آلاچیق ترکمنی بنا شده باشد در ایران به چشم نمی‌خورد؛ مگر آنکه چوپانی ترکمن، آلاچیق ترکمنی را کنار دام‌های خود برپا کرده باشد؛ تصویری که با زیر پا گذاشتن مسیرهای بندر ترکمن به‌ندرت به چشم می‌خورد. زندگی ترکمنی اینگونه در ایران فراموش شد. بهروز ثقلی، فعال فرهنگی اما نیمه دهه 70، یک آلاچیق ترکمنی را برای نخستین‌بار در محوطه برج قابوس برپا و صنایع‌دستی ترکمنی را آنجا عرضه کرد. وی موسیقی سنتی ترکمن‌ها و ذکر خنجر را برپا داشت. از این اقدامات البته استقبال زیادی شد. سال‌های بعد یک آلاچیق تبدیل به 2 آلاچیق و بیشتر شد تا آنکه امروز به همشهری می‌گوید: 60آلاچیق ترکمن حالا در ایران وجود دارد که فرهنگ و شیوه زندگی مردمان ترکمن را به نمایش می‌گذارد و تعداد زیادی از این محل امرارمعاش می‌کنند.