وزن‌كشی ۵ قدرت علمی شرق
بررسی تحقیقات علمی رو به رشد شرق آسیا از احتمال جابه‌جایی قطب‌های علمی جهان در آینده نه چندان دور خبر می‌دهد؛
ایران چه درس هایی از مدل رشد علمی این کشورها می آموزد؟تقریبا روزی نیست كه خبری از پیشرفت‌های محققان كشورمان در افزایش تولید مقالات علمی و تولید انواع محصولات دانش‌بنیان در كشور منتشر نشود. واقعیت این است ایران و به‌طور خاص جامعه دانشگاهی ما در دو دهه اخیر، از انفعال و غفلت قرون اخیر خود در برابر پیشرفت و توسعه علوم مدرن خارج شده و پس از پشت سر گذاردن دوران انكار توسعه علم در غرب و سپس خودباختگی در برابر پیشرفت‌های علمی دانشمندان اروپایی و آمریكایی در نخستین دهه‌های تاسیس نهادهای آموزش عالی و دانشگاه در ایران، حالا وارد دورانی شده‌ایم كه محققانمان در برخی حوزه‌ها نظیر نانوفناوری، زیست‌فناوری، علوم شناختی و هوافضا در مرزهای دانش مطالعه و پژوهش كرده و نتایج مطالعات خود را در قالب مقالات علمی در نشریات معتبر بین‌المللی منتشر می‌كنند. اما اوضاع در دیگر کشورهای آسیایی چطور است؟نویسنده : كاظم كوكرم دانشدر شرایطی كه همچنان رقم تخصیصی (و نه تصویبی) از سهم بودجه پژوهش ایران به زحمت به 4/0درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) می‌رسد، آیا باید تصور كنیم ما از نظر علمی اكنون قله‌ها را یكی پس از دیگری فتح می‌كنیم و كشورهای همتراز ما در آسیا نشسته‌اند و پیشرفت علمی ما را در ایران تماشا می‌كنند؟ آیا همچنان در توسعه علمی باید نگاهمان به كشورهای غربی همچون آمریكا، انگلیس، فرانسه و آلمان باشد و از آسیا فقط توجه خود را معطوف ژاپن و چین و در نهایت هندوستان كنیم؟ با وضع فعلی بودجه ناچیز پژوهش در كشور و با دانستن این نكته كه تعداد دانشجویان دكتری (شامل همه رشته‌ها و پزشكی) در سال‌های اخیر در آمریكا حدود ۲۰۰ هزار نفر بوده و همین تعداد در ایران به حدود ۲۳۰ هزار نفر رسیده است، آیا برنامه‌ای برای استفاده از این تعداد محققی كه بیشتر از آمریكا هر سال در كشور تربیت می‌شوند پیش‌بینی كرده‌ایم؟ آیا محققان ما و بویژه دانشجویان دكتری می‌دانند حاصل مطالعاتشان دقیقا قرار است چه مشكلی را از چه بخشی از كشور حل كند؟ آیا این تحقیقات برای نهاد سفارش‌دهنده كار تحقیقاتی آن قدر ارزشمند است كه حاضر باشد بودجه‌ای در اختیار محقق دانشگاهی (استاد راهنما) بگذارد تا دانشجویان دكتری او كه در حال تحقیق روی موضوع مورد نظر هستند بورسیه شوند و نگران هزینه زندگی و مواد آزمایشگاهی مورد نیاز در تحقیقات و دیگر هزینه‌های مربوط به انتشار مقالات خود نباشند؟
نگاهی به وضع علم در شرق آسیا
علم در بسیاری از بخش‌های آسیا در سال‌های اخیر توسعه سریعی پیدا كرده است. البته خیلی آسان است وقتی صحبت از علم در آسیا می‌شود تمركز خود را روی غول‌های اقتصادی این قاره بگذاریم و قدرت‌های علمی و تحقیقاتی نوظهور قاره كهن را نادیده بگیریم. تمركز این نوشتار بر پنج قدرت علمی نوظهور در شرق آسیاست: هنگ‌كنگ، مالزی، سنگاپور، كره جنوبی و تایوان. این گروه از كشورها به‌طور شگفت‌آوری اولویت‌ها و رویكردهای متنوعی را در توسعه علمی خود در پیش گرفته‌اند، اما همه آنها به دانش و فناوری به عنوان كلید آینده توسعه كشور خود نگاه می‌كنند. این پنج كشور كنار هم نقشی كلیدی در توسعه پژوهش‌ها در سطح جهان ایفا می‌كنند.
نمودارهای زیر سرمایه‌گذاری این پنج كشور را در تحقیق و توسعه نشان می‌دهد و این‌كه چطور این كشورها جایگاه بین‌المللی خود را در زمینه تخصیص بودجه پژوهش و نتایج حاصل از تحقیقات ارتقا دادند. وسعت برنامه‌های مربوط به توسعه دانش و فناوری در این كشورها از ویرایش ژنی تا توسعه انرژی‌های سازگار با محیط‌زیست را شامل می‌شود.
هان وونگ یئوم (Han Woong Yeom)، فیزیكدان و مشاور علمی رئیس‌جمهور كره جنوبی معتقد است این كشور باید تمركز بیشتری بر تحقیقات پایه و زیرساختی داشته باشد. این در حالی است كه او به مشكلات مربوط به نگرانی‌های عمومی نظیر مراقبت‌های بهداشتی و آلودگی هوا نیز اشاره می‌كند.
اسما اسماعیل، رئیس آكادمی علوم مالزی، دانشمندان این كشور را به پیشرفت بیشتر در علوم وابسته به جامعه در حوزه‌هایی مانند مناطق اقتصادی از فناوری‌های سبز تا اقتصاد حلال فراخوانده است. در بحث توسعه علم همواره توصیه می‌شود تمركز مدیران و سیاستگذاران علمی در سراسر جهان تلاش برای پاسخ به نیازهای محلی كشورشان باشد. توسعه علم در شرق آسیا و در میان پنج كشور مورد اشاره برای دانشمندان بسیار جالب است. بسیاری از محققان این كشورها برای گذراندن دوره‌های دكتری و پسادكتری كشورهای خود را ترك می‌كنند، اما بعدها دوباره برای ادامه مطالعاتشان به كشور خود باز می‌گردند.
این پنج كشور با سرمایه‌گذاری قابل توجه و نقاط قوت زیاد در حال ساختن آینده سرزمین خود به‌عنوان نیروهای مطرح در چشم‌انداز جهانی علم هستند.
علم در شرق آسیا به روایت اعداد
هنگ‌كنگ، مالزی، سنگاپور، كره جنوبی و تایوان سرمایه‌گذاری عظیمی در زمینه تحقیقات انجام داده‌اند. آنها پرداختن به پژوهش را همچون موتور محركی برای رشد كشور خود می‌دانند.
كدام اقتصادها بیشترین سرمایه‌گذاری را در حوزه تحقیق و توسعه (R&D) انجام می‌دهند؟ پاسخ این سوال به احتمال زیاد چیزی نیست كه شما فكر می‌كنید. كره جنوبی در رقابت علمی تنگاتنگ با رژیم صهیونیستی و در شرایطی برتر و خجالت‌آور برای بیشتر كشورهای اروپایی و حتی آمریكا، حدود 24/4 درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) به پژوهش در دانش و فناوری اختصاص داده است. تایوان نیز سرمایه‌گذاری وسیعی در رقابت با ژاپن در سال 2016 در زمینه اختصاص سهمی از اقتصاد خود به برنامه‌های تحقیق و توسعه انجام داده است. در شرق آسیا، چند قدرت علمی، سرمایه‌گذاری وسیعی در حوزه پژوهش انجام داده‌اند. با این‌كه به‌طور كلی در آسیا، چین و ژاپن به‌واسطه داشتن اقتصادهای بسیار قوی و نیروهای علمی عظیم بیشتر توجه‌ها را به خود جلب می‌كنند، كره جنوبی، تایوان، سنگاپور و هنگ‌كنگ جایگاه خود را به عنوان حامیان بزرگ تحقیقات علمی تثبیت كرده‌اند. در این میان رشد سریع تولید علم مالزی قابل توجه است.
آمار و نمودارها برگرفته از: Nature و National Science Foundation
بودجه پژوهش
سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه (R&D) در كره جنوبی، تایوان و مالزی رشد سریعی داشته است. هر چند برای تأمین بودجه آن در این كشورها از منابع مختلفی استفاده شده است. در دو دهه اخیر سهم بودجه پژوهش از اقتصاد كره جنوبی تقریبا دو برابر شده است. تایوان نیز در این رقابت چندان عقب نیست و دست‌كم در سال ۲۰۱۶ ژاپن را پشت سر گذاشت. بودجه سنگاپور نیز در بخش پژوهش متناسب با تایوان افزایش یافته است، اما به علت كاهش در هزینه‌های تحقیق و توسعه تجاری دچار افت شد. در میان این پنج كشور فقط هنگ‌كنگ به میزان تقریبا ثابتی و با شیب افزایشی اندكی در یك دهه اخیر در حوزه پژوهش سرمایه‌گذاری كرده است.
كسب‌وكار در مقابل دولت
سرمایه‌گذاری تایوان و كره جنوبی در بخش تحقیق و توسعه عمدتا از بخش‌های مربوط به كسب‌وكار تامین می‌شود و در این صورت طبیعی است كه سرمایه‌گذاری اینها در تحقیقات مربوط به علوم پایه رقم چندان بالایی نباشد. در سنگاپور، مالزی و هنگ‌كنگ، كسب‌وكارها حدود نیمی از بودجه‌های تحقیق و توسعه را فراهم می‌كنند و از این نظر وضعیتی شبیه انگلیس و آمریكا دارند.
تعداد پژوهشگران
پس از چین و ژاپن، كره جنوبی بیشترین تعداد پژوهشگران را در شرق آسیا به خود اختصاص داده است.
مالزی نیز تعداد محققان مشغول به كار را در سال‌های اخیر افزایش داده و به جایی رسانده كه اكنون در وضعیتی بهتر از سنگاپور و هنگ‌كنگ قرار گرفته است.
اما در مورد سرانه تعداد پژوهشگران نسبت به جمعیت، كره جنوبی، تایوان و سنگاپور وضعیت به مراتب بهتری از مالزی دارند.
محققان زن
معمولا محققان زن در بیشتر كشورهای آسیایی كمتر مورد توجه قرار می‌گیرند. این در حالی است كه تقریبا نیمی از محققان مالزیایی را زنان تشكیل می‌دهند. سازمان ملل اعلام كرده است مالزی پیشروترین كشور جهان از نظر تشویق دختران و زنان به مشاركت در فعالیت‌های علمی است.
انتشار مقالات علمی
سال گذشته خروجی تحقیقات علمی كره جنوبی به انتشار حدود ۶۵ هزار مقاله علمی در پایگاه داده‌های اسكوپوس (Scopus) رسید. برای مقایسه محققان چینی قریب به ۴۱۴هزار مقاله و دانشمندان ژاپنی حدود ۸۹هزار مقاله در سال گذشته منتشر كردند. در سال‌های اخیر، میزان انتشار مقالات علمی محققان تایوانی در وضعیتی متناسب با متوسط تحقیقات جهانی كاهش یافت، اما روند افزایش سریع تعداد مقالات پژوهشگران مالزیایی در چند سال اخیر جالب توجه است.
تاثیر استنادی
سنگاپور و هنگ‌كنگ در زمینه متوسط تاثیر علمی مقالاتشان در بازه زمانی سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۷ (با توجه به میزان نرمال شده استنادات و ارجاعات مقالات علمی محققان خود كه بسیار بالاتر از متوسط جهانی است) پیشرفت خیره‌كننده خود را به رخ آمریكا و انگلیس كشیده‌اند. یك علت این است كه این اقتصادها در سطح بسیار بالایی به همكاری‌های بین‌المللی می‌پردازند و همین موضوع موجب افزایش استنادات علمی به مقالات محققان این كشور می‌شود. بعلاوه هنگ‌كنگ، مالزی، سنگاپور، كره جنوبی و تایوان بنا به آمارهای انتشار مقالات علمی و رتبه‌بندی‌های بین‌المللی، تعدادی از پیشروترین مؤسسات تحقیقاتی جهان را در خود توسعه داده‌اند. بسیاری از همین مؤسسات موجب ارتقای چشمگیر در رتبه‌بندی شاخص تاثیر استنادی مقالات علمی این كشورها در دهه گذشته شده‌اند.
نگاهی به وضع علم در شرق آسیا
علم در بسیاری از بخش‌های آسیا در سال‌های اخیر توسعه سریعی پیدا كرده است. البته خیلی آسان است وقتی صحبت از علم در آسیا می‌شود تمركز خود را روی غول‌های اقتصادی این قاره بگذاریم و قدرت‌های علمی و تحقیقاتی نوظهور قاره كهن را نادیده بگیریم. تمركز این نوشتار بر پنج قدرت علمی نوظهور در شرق آسیاست: هنگ‌كنگ، مالزی، سنگاپور، كره جنوبی و تایوان. این گروه از كشورها به‌طور شگفت‌آوری اولویت‌ها و رویكردهای متنوعی را در توسعه علمی خود در پیش گرفته‌اند، اما همه آنها به دانش و فناوری به عنوان كلید آینده توسعه كشور خود نگاه می‌كنند. این پنج كشور كنار هم نقشی كلیدی در توسعه پژوهش‌ها در سطح جهان ایفا می‌كنند.
نمودارهای زیر سرمایه‌گذاری این پنج كشور را در تحقیق و توسعه نشان می‌دهد و این‌كه چطور این كشورها جایگاه بین‌المللی خود را در زمینه تخصیص بودجه پژوهش و نتایج حاصل از تحقیقات ارتقا دادند. وسعت برنامه‌های مربوط به توسعه دانش و فناوری در این كشورها از ویرایش ژنی تا توسعه انرژی‌های سازگار با محیط‌زیست را شامل می‌شود.
هان وونگ یئوم (Han Woong Yeom)، فیزیكدان و مشاور علمی رئیس‌جمهور كره جنوبی معتقد است این كشور باید تمركز بیشتری بر تحقیقات پایه و زیرساختی داشته باشد. این در حالی است كه او به مشكلات مربوط به نگرانی‌های عمومی نظیر مراقبت‌های بهداشتی و آلودگی هوا نیز اشاره می‌كند.
اسما اسماعیل، رئیس آكادمی علوم مالزی، دانشمندان این كشور را به پیشرفت بیشتر در علوم وابسته به جامعه در حوزه‌هایی مانند مناطق اقتصادی از فناوری‌های سبز تا اقتصاد حلال فراخوانده است. در بحث توسعه علم همواره توصیه می‌شود تمركز مدیران و سیاستگذاران علمی در سراسر جهان تلاش برای پاسخ به نیازهای محلی كشورشان باشد. توسعه علم در شرق آسیا و در میان پنج كشور مورد اشاره برای دانشمندان بسیار جالب است. بسیاری از محققان این كشورها برای گذراندن دوره‌های دكتری و پسادكتری كشورهای خود را ترك می‌كنند، اما بعدها دوباره برای ادامه مطالعاتشان به كشور خود باز می‌گردند.
این پنج كشور با سرمایه‌گذاری قابل توجه و نقاط قوت زیاد در حال ساختن آینده سرزمین خود به‌عنوان نیروهای مطرح در چشم‌انداز جهانی علم هستند.
علم در شرق آسیا به روایت اعداد
هنگ‌كنگ، مالزی، سنگاپور، كره جنوبی و تایوان سرمایه‌گذاری عظیمی در زمینه تحقیقات انجام داده‌اند. آنها پرداختن به پژوهش را همچون موتور محركی برای رشد كشور خود می‌دانند.
كدام اقتصادها بیشترین سرمایه‌گذاری را در حوزه تحقیق و توسعه (R&D) انجام می‌دهند؟ پاسخ این سوال به احتمال زیاد چیزی نیست كه شما فكر می‌كنید. كره جنوبی در رقابت علمی تنگاتنگ با رژیم صهیونیستی و در شرایطی برتر و خجالت‌آور برای بیشتر كشورهای اروپایی و حتی آمریكا، حدود 24/4 درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) به پژوهش در دانش و فناوری اختصاص داده است. تایوان نیز سرمایه‌گذاری وسیعی در رقابت با ژاپن در سال 2016 در زمینه اختصاص سهمی از اقتصاد خود به برنامه‌های تحقیق و توسعه انجام داده است. در شرق آسیا، چند قدرت علمی، سرمایه‌گذاری وسیعی در حوزه پژوهش انجام داده‌اند. با این‌كه به‌طور كلی در آسیا، چین و ژاپن به‌واسطه داشتن اقتصادهای بسیار قوی و نیروهای علمی عظیم بیشتر توجه‌ها را به خود جلب می‌كنند، كره جنوبی، تایوان، سنگاپور و هنگ‌كنگ جایگاه خود را به عنوان حامیان بزرگ تحقیقات علمی تثبیت كرده‌اند. در این میان رشد سریع تولید علم مالزی قابل توجه است.
آمار و نمودارها برگرفته از: Nature و National Science Foundation
بودجه پژوهش
سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه (R&D) در كره جنوبی، تایوان و مالزی رشد سریعی داشته است. هر چند برای تأمین بودجه آن در این كشورها از منابع مختلفی استفاده شده است. در دو دهه اخیر سهم بودجه پژوهش از اقتصاد كره جنوبی تقریبا دو برابر شده است. تایوان نیز در این رقابت چندان عقب نیست و دست‌كم در سال ۲۰۱۶ ژاپن را پشت سر گذاشت. بودجه سنگاپور نیز در بخش پژوهش متناسب با تایوان افزایش یافته است، اما به علت كاهش در هزینه‌های تحقیق و توسعه تجاری دچار افت شد. در میان این پنج كشور فقط هنگ‌كنگ به میزان تقریبا ثابتی و با شیب افزایشی اندكی در یك دهه اخیر در حوزه پژوهش سرمایه‌گذاری كرده است.
كسب‌وكار در مقابل دولت
سرمایه‌گذاری تایوان و كره جنوبی در بخش تحقیق و توسعه عمدتا از بخش‌های مربوط به كسب‌وكار تامین می‌شود و در این صورت طبیعی است كه سرمایه‌گذاری اینها در تحقیقات مربوط به علوم پایه رقم چندان بالایی نباشد. در سنگاپور، مالزی و هنگ‌كنگ، كسب‌وكارها حدود نیمی از بودجه‌های تحقیق و توسعه را فراهم می‌كنند و از این نظر وضعیتی شبیه انگلیس و آمریكا دارند.
تعداد پژوهشگران
پس از چین و ژاپن، كره جنوبی بیشترین تعداد پژوهشگران را در شرق آسیا به خود اختصاص داده است.
مالزی نیز تعداد محققان مشغول به كار را در سال‌های اخیر افزایش داده و به جایی رسانده كه اكنون در وضعیتی بهتر از سنگاپور و هنگ‌كنگ قرار گرفته است.
اما در مورد سرانه تعداد پژوهشگران نسبت به جمعیت، كره جنوبی، تایوان و سنگاپور وضعیت به مراتب بهتری از مالزی دارند.
محققان زن
معمولا محققان زن در بیشتر كشورهای آسیایی كمتر مورد توجه قرار می‌گیرند. این در حالی است كه تقریبا نیمی از محققان مالزیایی را زنان تشكیل می‌دهند. سازمان ملل اعلام كرده است مالزی پیشروترین كشور جهان از نظر تشویق دختران و زنان به مشاركت در فعالیت‌های علمی است.
انتشار مقالات علمی
سال گذشته خروجی تحقیقات علمی كره جنوبی به انتشار حدود ۶۵ هزار مقاله علمی در پایگاه داده‌های اسكوپوس (Scopus) رسید. برای مقایسه محققان چینی قریب به ۴۱۴هزار مقاله و دانشمندان ژاپنی حدود ۸۹هزار مقاله در سال گذشته منتشر كردند. در سال‌های اخیر، میزان انتشار مقالات علمی محققان تایوانی در وضعیتی متناسب با متوسط تحقیقات جهانی كاهش یافت، اما روند افزایش سریع تعداد مقالات پژوهشگران مالزیایی در چند سال اخیر جالب توجه است.
تاثیر استنادی
سنگاپور و هنگ‌كنگ در زمینه متوسط تاثیر علمی مقالاتشان در بازه زمانی سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۷ (با توجه به میزان نرمال شده استنادات و ارجاعات مقالات علمی محققان خود كه بسیار بالاتر از متوسط جهانی است) پیشرفت خیره‌كننده خود را به رخ آمریكا و انگلیس كشیده‌اند. یك علت این است كه این اقتصادها در سطح بسیار بالایی به همكاری‌های بین‌المللی می‌پردازند و همین موضوع موجب افزایش استنادات علمی به مقالات محققان این كشور می‌شود. بعلاوه هنگ‌كنگ، مالزی، سنگاپور، كره جنوبی و تایوان بنا به آمارهای انتشار مقالات علمی و رتبه‌بندی‌های بین‌المللی، تعدادی از پیشروترین مؤسسات تحقیقاتی جهان را در خود توسعه داده‌اند. بسیاری از همین مؤسسات موجب ارتقای چشمگیر در رتبه‌بندی شاخص تاثیر استنادی مقالات علمی این كشورها در دهه گذشته شده‌اند.