چرا باید وحشت کنیم؟
موافقان روی این جمله کلیشه‌ای دست می‌گذارند: «هنوز ثابت نشده که تراریخته برای سلامت انسان یا محیط‌زیست ضرر دارد.» مخالفان هم در پاسخ می‌گویند: «چه کسی باید بی‌ضرربودن تراریخته را اثبات کند؟ خود تولیدکننده یا واردکنندگان. اما آنها این کار را نمی‌کنند، چون تبعات احتمالی تولید و استفاده محصولات دستکاری ژنتیکی در طولانی‌مدت ظاهر می‌شود.» منازعه تا آنجا پیش رفته که مثلا موافقان تولید محصولات دستکاری ژنتیکی‌شده، مخالفان را به آموزش در موسسه‌های خصوصی آمریکایی - اسراییلی متهم می‌کنند و «هراس‌افکنی‌ها» را «بهانه جلوگیری از تولید داخلی» می‌دانند و در عوض مخالفان، طرفداران این محصولات را به مافیای واردات متصل می‌دانند یا اینکه به چنین محتوایی استناد می‌کنند: «در سالیان اخیر، پدیده دُم درآوردن در محدوده شبه قاره هند که سال‌ها به کشت و مصرف محصولات تراریخته مبادرت دارند، بسیار فراوان شده است.»
تراریخته چیست؟
«گیاهان مورداستفاده در کشاورزی که DNA آنها با استفاده از روش‌های مهندسی ژنتیک تغییر داده شده»، این تعریفی برای محصولات تراریخته است. محصولاتی که تولیدکنندگان می‌گویند تولیدش به صرفه‌تر است و البته با وجود مناقشاتی که بر سر مضربودن یا نبودن آن هست، در ایران وجود دارند: روغن‌های تراریخته، ذرت، دانه‌های روغنی و برنج؛ اینها مواردی است که اداره بهبود تغذیه وزارت بهداشت چند باری درباره وجود آنها هشدار داده بود. پیش از این اردیبهشت‌ماه دو‌سال پیش بود که رئیس سازمان غذا و دارو اعلام کرد فقط دو محصول سویا و ذرت به صورت تراریخته یا اصلاح ژنتیکی‌شده در بازار کشور وجود دارد و درج برچسب تراریخته روی این محصولات اجباری شده است. این برچسب‌ها اما هنوز به چشم هیچ خریداری نیامده است.
مخالفان و موافقان چه می‌گویند؟
جنگ مقاله‌های تحقیقاتی در دفاع یا رد استفاده از محصولات تراریخته، همه را گیج کرده است. با اینکه مقالات زیادی درباره تراریخته وجود دارد، اما اطلاعات آنها قابل بررسی و سنجش نیست. مخالفان می‌گویند واقعیت این است که ما با شرکت‌های تجاری طرف هستیم که ریسک استفاده از محصولاتی مشکوک را به جامعه تحمیل و ادعا می‌کنند اثرات تراریخته را برای مدت ٦ماه آزمایش کرده‌اند، درحالی‌که تبعات آن ٢٠سال بعد نمایان خواهد شد.
مونسانتو (Monsanto) يکي از بزرگترين شرکت‌هاي صنایع غذایی و بیوتکنولوژی در دنیاست. این شرکت به تولید محصولات جنجالی مثل سم «د.د.ت»، «پی.سی.بی» و «عامل نارنجی» معروف است. عامل نارنجی، سم قوی مورد استفاده آمریکا در جنگ ویتنام بود؛ جنگل‌های پناهگاه «ویت‌کنگ»ها را هدف قرار می‌گرفت و سرانجام آن مرگ غیرنظامیان و به دنیا آمدن نوزادان ناقص‌الخلقه تا سال‌ها پس از واقعه بود. تولید سمومی شبیه عامل نارنجی، د.د.ت و فسفر سفید به دلیل تاثیرات آن در سلامت انسان‌ها در طولانی‌مدت از سوی این شرکت سال‌ها پنهان می‌شد، اما سرانجام باعث محکومیت مونسانتو شد. حالا اما این موضوعی است که باعث هراس شده: مونسانتو اکنون در تولید بذر اصلاح‌شده ژنتیک گیاهان دست دارد. مخالفان تراریخته دست روی همین ماجرا می‌گذارند و می‌گویند: «آیا قابل قبول است که آدم‌ها با استفاده از تراریخته مورد آزمایش قرار بگیرند و سال‌ها بعد بفهمند چه بر سرشان رفته؟»
با این همه سازمان فائو معتقد است که این محصولات باعث افزایش تولید، تنوع و کیفیت محصولات غذایی و کاهش هزینه تولید و تخریب محیط‌زیست می‌شود، هرچند در عین حال نسبت به انحصار تولید بذر تراریخته در دست چند شرکت انتقاد دارد و تولید تراریخته را نخستین راه رفع گرسنگی و فقر نمی‌داند.
آرش خیراندیش، فعال محیط‌زیست یکی از منتقدان تولید این محصولات به «شهروند» می‌گوید: «اصل اول سلامت غذایی، احتیاط است. نمی‌شود به بهانه انجام تحقیقات اولیه‌ای که نتوانسته مضربودن محصولی را اثبات کند، بدون قیدوشرط آن را در جامعه و محیط طبیعی استفاده کنیم. از طرف دیگر با فرض اثبات بی‌ضرربودن استفاده از تراریخته، چه کسی مسئولیت قبول این ریسک را خواهد پذیرفت؟»
این خطراتی است که کارشناسان محیط‌زیست مخالف تراریخته به آن اشاره می‌کنند: ریسک اکولوژیک، سلامتی و همین‌طور ریسک اجتماعی. آنها درباره مسأله خطرات اکولوژیکی می‌پرسند: «آیا می‌توان مطمئن بود که محصول تراریخته تولیدشده در گونه‌های وحشی موجود نزدیک به خود تغییراتی به وجود نمی‌آورد و اکوسیستم را از بین نمی‌برد؟» در حالی که کارشناسان بسیاری محصولات تراریخته را از تهدیدات محیط‌زیستی برمی‌شمارند و ارزیابی مخاطرات این محصولات باید از سوی اکولوژیست‌ها انجام شود، اما خیراندیش موضوع تازه‌ای را مطرح می‌کند: «از یکی از فعالان تراریخته پرسیدم شما اکولوژیست هستید؟ گفت خیر. گفتم پس چطور می‌گویید محصولات تولیدی را ارزیابی ریسک کرده‌اید؟» علاوه بر این، ریسک سلامتی هم موضوعی است که پزشکان باید بسنجند. تولیدکنندگان و واردکنندگان که خودشان تخصصی ندارند. اروپا هم به همین دلیل ریسک تولید و استفاده از این محصولات را نمی‌پذیرد. موضوع دیگر ریسک اجتماعی است: محصول تراریخته بذرهای عقیمی است که نمی‌توان از گیاهان آن دوباره بذر گرفت، بنابراین کشاورز مجبور است هر سال از یک شرکت بذر بخرد (بذری را که خودش پیش از این تولید می‌کرد). سرانجام این ماجرا وابستگی کشاورزان به یک شرکت انحصاری است و انحصار؛ ضدتولید و عدالت است. شرکت‌ها می‌توانند هر زمان که خواستند قیمت را بالا ببرند. در مستندی به نام «بذرهای نابودی» که درباره کشت پنبه تراریخته در هند است، به این موضوع اشاره می‌کند که ٣٠٠هزار کشاورز هندی با کاشت بذرهای تراریخته خودکشی کردند. نقد مخالفان این است که درنهایت امنیت غذایی یک جمعیت بزرگ به دست یک شرکت می‌افتد. از سوی دیگر درحالی‌که ایران از دیرباز مهد کشاورزی بوده و از نخستین اهلی‌کنندگان بذرهای خوراکی مثل گندم و جو، این هراس کشاورزان را هم دچار کرده است. از طرف دیگر کارشناسان محیط‌زیست دیگری هم معتقدند تراریخته با تولیدات تک‌محصولی، تنوع را در حوزه کشاورزی از بین می‌برد و برای ذخایر ژنتیکی یک تهدید خواهد بود. با از بین رفتن تنوع غذایی، سلامت غذایی هم از بین می‌رود. از بین رفتن تنوع غذایی را می‌توان در فست‌فودها دید؛ در شرکت‌های بزرگی که غذا را در گوشت و مرغ خلاصه کرده‌اند.
خیراندیش از سوی دیگر می‌گوید: «کسانی که ادعای تولید دارند، می‌خواهند انحصار تولید محصولات تراریخته را به دست بگیرند. تولید تراریخته در دنیا هم یک تجارت بزرگ به راه انداخته است. واردکننده‌ها هم که می‌بینند محصولات تراریخته ارزان‌تر است، پیگیر واردات و فروش آنها می‌شوند؛ محصولات بی‌کیفیت و ارزان. این جنگ در ایران بین واردکننده و تولیدکننده نیست، چون تولیدکنندگان ایران اغلب وارد کننده‌اند و محصولشان را به اسم تولید داخل می‌فروشند؛ تکنولوژی تولید تراریخته پیشرفته است و ما هنوز مجهز به آن نیستیم.» از سوی دیگر وجود این محصولات در ایران درحالی است که با وجود شباهت زیاد محصولات تراریخته و طبیعی، تشخیص تراریخته بودن محصول غیرممکن است و در عین حال این حق انتخاب برای مصرف‌کنندگان هم وجود ندارد، چون هیچ برچسبی به آنها نزده‌اند. با این همه درحالی‌که طرفداران تراریخته، جنگ با این محصولات را جنگ با تکنولوژی می‌دانند پاسخ منتقدان این است که هر تکنولوژی مجازی بی‌ضرر نیست. مثال‌ها هم بسیارند: پیشرفته‌ترین سلاح‌های اتمی و شیمیایی، موادمخدر صنعتی و....
کارشناسان ژنتیک طرفدار می‌گویند تراریخته راه نجات جهان از فقر و گرسنگی است؛ حال آنکه ٣٠درصد مواد غذایی دنیا دور ریخته می‌شود و تولیدکنندگان به دنبال فروش بیشتر هستند. راه‌‌حل از نظر کارشناسان محیط‌زیست این است که دورریز موادغذایی کمتر شود و در کنار توزیع عادلانه غذا در جهان، مصرف کنندگان لایف استایلشان را تغییر دهند. این درحالی است که ایران از نظر تولید غذا کشور فقیری نیست.
پروتكل هاي بين المللي در خصوص محصولات تراريخته
پروتكل ايمني زيستي كارتاهنا - مصوب ٢٠٠٠
هدف: كمك برای تضمين حفاظت در زمينه انتقال و استفاده ايمن از موجودات زنده تغيير شكل يافته(تراریخته) كه حاصل فناوري زيستي جديد هستند و ممكن است براي سلامت انسان مخاطره‌آمیز باشند و با نقل و انتقالات برون مرزي آثار زيان‌آوري بر حفظ و استفاده پايدار از تنوع زيستي داشته باشد. اعضا تضمين می‌كنند كه توسعه، جابه‌جايي، حمل ونقل، كاربرد و رهاسازي موجودات زنده تغيير شكل يافته به گونه‌اي انجام مي‌شود كه با در نظر گرفتن مخاطرات آن براي سلامت انسان، از خطرات آن براي تنوع زيستي جلوگيري مي‌كند يا آنها را كاهش مي‌دهد.
اين پروتكل، در زمينه قانونگذاری نقل وانتقالات فرامرزيGMO ، «اصول احتياطي» را تصويب كرده كه چنانچه هيچ اطلاعات كافي يا قطعي نسبت به ايمني GMO ها وجود نداشته باشد، حق محدوديت يا منع واردات آنها را به اعضا مي‌دهد.
پروتكل ناگويا - مصوب ٢٠١٠
هدف: تسهيم منصفانه و عادلانه منافع حاصل از استفاده منابع ژنتيكي. از طريق دسترسي مناسب به منابع ژنتيكي و انتقال مناسب فناوري‌هاي مربوط، با در نظر گرفتن تمام حقوق مربوط به منابع و فناوري‌هاي مزبور و تأمين كمك‌هاي مالي مناسب به حفاظت از تنوع زيستي و استفاده پايدار از اجزاي آن كمك مي‌كند.
قوانین جهانی محصولات تراریخته
گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس با عنوان «مطالعه قوانین کشورهای منتخب در حوزه محصولات تراریخته» آذر ٩٦ از سوی معاونت پژوهش‌هاي زيربنايي و امور توليدي منتشر شد. مطالعه قوانين و مقررات كشورهاي منتخب در اين گزارش نشان مي‌دهد كه بیشتر كشورهاي جهان در زمينه ايمني زيستي و مديريت ريسك توليد، واردات، صادرات، برچسب گذاري و آگاهي‌رساني محصولات تراريخته به مصرف‌كنندگان، سياست‌ها، قوانين و مقررات خاصی دارند.
طبق گزارش موسسه خدمات بين‌المللي بيوتكنولوژي كشاورزي ISAAA سطح زيركشت گياهان تراريخته در جهان از‌سال ١٩٩٦ روند افزايشي داشته و تا ٢٠١٦ به بيش از٢ميليارد هكتار رسيده است. حدود ٩٩درصد سطح زيركشت گياهان تراريخته، به گياهان روغني شامل سويا، ذرت، پنبه و كانولا (كلزا) اختصاص دارد و ساير محصولات عمدتا براي مصارف صنعتي يا به صورت گل‌هاي تزیيني توليد مي‌شوند.
در فهرست گياهان تراريخته كشت شده در جهان تا سال ٢٠١٦ این موارد آمده است:
یونجه، سیب، کلزای آرژانتین، لوبیا، میخک، کاسنی، پنبه، چمن، بادمجان، اکالیپتوس، کتان، ذرت، خربزه، پاپایا، اطلسی، آلو، کانولای لهستان، صنوبر، سیب‌زمینی، برنج، رز، سویا، کدو، چغندرقند، نیشکر، فلفل شیرین، توتون، گوجه فرنگی و گندم نان.
توليد گياهان تراريخته، تنها در ٢٨ كشور جهان صورت مي‌گيرد. از طرف ديگر، براي واردات محصولات تراريخته در كشورهاي مختلف، ارزيابي ايمني و اخذ مجوز الزامي است. رعايت حقوق مصرف‌كنندگان از طريق برچسب‌گذاري محصولات تراريخته و اطلاع‌رساني به مردم، از ديگر اقدامات كشورهاي مورد بررسي در حوزه قانونگذاري محصولات تراريخته است. این درحالی است که بررسي وضعيت محصولات تراريخته در كشور نشان مي‌دهد كه با وجود قوانين مرتبط، تنها از توليد تجاري گياهان تراريخته در كشور جلوگيري به عمل آمده، ولي درخصوص واردات اين نوع محصولات كنترل و نظارتي صورت نگرفته است.
جدول کشورهای تولیدکننده گیاهان تراریخته در‌سال ٢٠١٦
قاره آمریکا قاره اروپا قاره آسیا و اقیانوسیه قاره آفریقا
آمریکا*
برزیل*
آرژانتین*
کانادا*
پاراگوئه*
اروگوئه*
بولیوی*
مکزیک*
کلمبیا *
هندوراس
شیلی
کاستاریکا اسپانیا*
پرتغال
چک
اسلوواکی
رومانی چین*
هند*
پاکستان*
استرالیا*
فیلیپین*
میانمار*
بنگلادش
ویتنام آفریقای جنوبی*
سودان*
بورکینافاسو*
*کشورهای مگا
(با کشت معادل ٥٠ هزار هکتار یا بیشتر)
طبق این جدول، بيشتر كشورهاي توليدكننده گياهان تراريخته در قاره آمريكا قرار دارند. در قاره اروپا، تنها اسپانيا به كشت انبوه گياهان تراريخته با سطح كشت معادل يا بيش از ٥٠هزار هكتار مي‌پردازد. پنج كشور عمده توليدكننده گياهان تراريخته عبارتند از: آمريكا (با ٩ / ٧٢ ميليون هكتار سطح زيركشت(، برزيل (با ١ / ٤٩ ميليون هكتار)، آرژانتين (با ٨ / ٢٣ ميليون هكتار)، هند و كانادا هم هر كدام با حدود ١١ميليون هكتار. در كل ١ / ١٨٥ميليون هكتار از سطح كشت جهان در‌سال ٢٠١٦ به كشت گياهان تراريخته اختصاص يافته و در مجموع بيش از ٢ ميليارد هكتار از زمين‌هاي زراعي از سوی حدود٢٨ كشور از‌سال ١٩٩٦ تا ٢٠١٦ به زير كشت گياهان تراريخته رفته است.