مجازات سقط جنین در قانون چیست؟
امروزه سقط جنین در جهان با دلایل مختلفی رو به افزایش است، که این امر در نگاه اول امری متاثرکننده، غیرقانونی و از نظر دین اسلام هم این کار قتل نفس است. اکثریت افراد هم با موضوع سقط جنین کاملاً مخالفند و آن را غیرقانونی و خلاف شرع دانسته و سقط جنین عمدی را یک گناه بزرگ و تحت هر شرایطی آن را نادرست می‌دانند. ادیان مختلف نیز سقط جنین را بجز در موارد استثنایی ممنوع اعلام کرده‌اند، قانونگذاران کشورهای مختلف با توجه به اعتقادات مذهبی، قوانین و مقررات کشور خود برای سقط جنین مجازات‌های مختلفی تعیین کرده‌اند، در واکاوی نگاه قانون به موضوع سقط جنین با محمدامین بصیری حقوقدان و وکیل دادگستری گفت‌وگویی داشته‌ایم که در زیر می‌خوانید:
سقط جنین به چه معناست و دلایل آن از چه ابعادی قابل بررسی است؟
برای سقط جنین تعاریف مختلفی ارائه شده است؛ از جمله: "اسقاط و از بین بردن جنین از رحم مادر پیش از موعد مقرّر یا ناقص و ناتمام بودن آن" و یا "توقف بارداری مادر در هر مرحله از بارداری پیش از تولد نوزاد"، رایج‌ترین دلیل برای سقط جنین که مورد پذیرش بسیاری از کشورها قرار گرفته است، "نجات دادن جان مادر باردار است"، اما دلایل متعدد دیگری مانند حفظ سلامت جسمی و روحی مادر، ناقص یا سالم نبودن جنین، کنترل جمعیت خانواده، ترس از مخارج فرزند، بارداری ناخواسته (مشروع و یا نامشروع) و حتی تعیین جنسیت فرزند نیز بر تعداد سقط جنین افزوده است، موضوع سقط جنین نیز مانند بسیاری از موضوعات دیگر از جنبه‌های مختلف فقهی، حقوقی، پزشکی، جامعه شناسی، روانشناسی و حوزه‌های دیگر قابل بررسی است.
نظر فقه شیعه، فقها و مراجع تقلید در خصوص سقط جنین چیست؟
تردیدی نیست که سقط عمدی جنین، صرف‌نظر از ضرورت و حالات خاص که ممکن است انجام آن مجاز شمرده شود، از دیدگاه فقه اسلام حرام است و برای زن حامله و غیر او جایز نیست جنین را سقط نمایند. دلیل این نظریه، علاوه بر عموم و اطلاق ادلّه‌ای که بر حرمت قتل نفسِ محترمه دلالت دارد، روایاتی در حدّ استفاضه، بلکه تواتر معنوی است که در باب دیات وارد شده و بر حکم این مسئله دلالت دارد.
اسقاط جنین، ممکن است به شیوه‌های مختلف انجام پذیرد، نظریّه مشهور در میان فقها این است که " اگر کسی با عمد، آگاهی و اراده قتل، به واسطه ضربه یا اذیّت و آزار و یا هر وسیله دیگر، موجب شود که زن حامله، جنین را پس از اتمام خلقت و ولوج (دمیده شدن) روح، ساقط نماید، قاتل محسوب می‌شود و باید قصاص شود. "
بنابراین سقط کردن جنین به هر وسیله؛ اعم از ضربه (هرگونه اقدام فیزیکی) و یا خوردن یا تزریق دارو (اقدام شیمیایی) حرام است؛ خواه جنین از طریق مشروع به وجود آمده باشد یا از طریق نامشروع. این حکم از دیرباز در عبارات فقها عنوان شده است. شیخ صدوق در کتاب من لا یحضره الفقیه، علاّمه مجلسی در روضة المتقین و لوامع، شیخ حرّ عاملی در وسایل الشیعه و برخی از فقهای معاصر مانند آیت‌الله فاضل لنکرانی، مکارم شیرازی در مباحث فقهی به حرمت آن فتوا داده‌اند. علاوه بر این مرد نیز نمی‌تواند همسرش را وادار به سقط جنین کند؛ به عبارت دیگر "اطاعت زوجه از زوج در سقط جنین حرام است. " لازم به ذکر است از آنجا که اسقاط جنین، ممکن است در مراحل مختلف بارداری انجام گیرد دارای احکام متعددی است که شامل: اسقاط جنین پس از ولوج (دمیده شدن) روح، به‌طور عمد، اسقاط جنین پس از ولوج روح به طور خطا یا شبه عمد، اسقاط جنین پیش از ولوج روح اعم از اینکه به‌طور عمد باشد یا خطا و یا شبه عمد.
در باب قصاص، نظریّه مشهور در بین فقهای امامیّه این است که اگر شخص بالغ با عمد و اراده قتل، کودکی را به قتل برساند، قصاص می‌شود. بسیاری از فقیهان به این مسئله فتوا داده‌اند و برخی نیز ادّعای عدم خلاف نموده‌اند. به هر روی جنین بعد از دمیده شدن روح عرفاً کودک و انسان دارای نفس محترمه محسوب می‌شود؛ گروهی از فقهای قدیم مانند محقق حلی و ابوالصلاح حلبی و برخی از معاصران مانند آیت الله خویی، آن را ثابت ندانسته‌اند؛ مرحوم محقّق حلی در این باره می‌نویسد: «اگر زن، حمل خود را به مباشرت یا تسبیب ساقط کند، دیه سقط برعهده اوست و نصیبی از آن دیه نمی‌برد»، ظاهر این سخن، شامل اسقاط جنین پس از دمیده شدن روح در حالی که حیات داشته است، می‌شود. چنان‌که ظاهر این سخن، نشان دهنده تحقّق قتل و مانعیّت آن از ارث بردن از جنین می‌باشد، امّا اشاره‌ای به قصاص ندارد.
نظر قانون مجازات اسلامی در مورد مجازات مادر یا افرادی که باعث سقط شدند چیست؟
حال اگر مادر خود مسبب سقط جنین شود، وفق ماده ۷۱۸ قانون مجازات اسلامی سال ۱۳۹۲ که مقرر می‌کند: (هرگاه زنی جنین خود را در هر مرحله‌ای که باشد، به عمد شبه عمد یا خطا از بین ببرد، دیه جنین، حسب مورد توسط مرتکب یا عاقله او پرداخت می‌شود). در خصوص سقط جنین عمدی توسط شخصی غیر از مادر در ماده ۶۲۲ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۷۵ مقرر داشته: (هر کس عالما و عامدا به واسطه ضرب یا اذیت و آزار زن حامله موجب سقط جنین وی شود، علاوه بر پرداخت دیه یا قصاص، حسب مورد به حبس از یک تا سه سال محکوم خواهد شد.) باید توجه داشت واژه (قصاص) در این ماده، مربوط به جنایتی است که علیه مادر رخ می‌دهد، نه جنین.
همچنین در ماده ۶۲۳ قانون اخیر می‌گوید: (هر کس به واسطه دادن ادویه یا مواد دیگری موجب سقط جنین زن شود، به شش ماه تا یک سال حبس محکوم می‌شود و اگر عالما و عامدا زن حامله‌ای را دلالت به استعمال ادویه یا وسایل دیگری کند که جنین وی سقط شود، به حبس از سه تا شش ماه محکوم خواهد شد مگر اینکه ثابت شود این اقدام برای حفظ حیات مادر است و در هر مورد حکم به پرداخت دیه مطابق مقررات مربوط داده خواهد شد.) قانون گذار در ادامه همین قانون و در ماده ۶۲۴ مجازات حبس برای پزشکان با سایر افرادی که به صورت غیرمجاز اقدام به سقط جنین می‌کنند، تعیین کرده که در آن آمده است: (اگر طبیب یا ماما یا داروفروش و اشخاصی که به عنوان طبابت یا مامایی یا جراحی یا داروفروشی اقدام می‌کنند، وسایل سقط جنین را فراهم سازند یا مباشرت به اسقاط جنین کنند، به حبس از دو تا پنج سال محکوم خواهند شد و حکم به پرداخت دیه مطابق مقررات مربوط صورت خواهد پذیرفت.)
اگر مادر متصدی سقط جنین شده دیه آن را باید به پدر یا در صورت فقدان پدر به سایر ورثه بپردازد و اگر پدر متصدی آن شده باید دیه را به مادر بدهد و اگر شخصی دیگر متصدی آن شده، باید دیه را به پدر و مادر بدهد.
سقط جنین در قانون کشورهای دیگر چه جایگاهی دارد؟
مطابق با تجزیه و تحلیل جدید مرکز مطالعات " پیو" از ۱۹۶ کشور بر پایه اطلاعات و داده‌های سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۳، قانون و مقررات سقط جنین به صورت گسترده‌ای از کشوری به کشور دیگر متفاوت است اما تقریباً تمام کشورها (۹۶ درصد) به زنان اجازه می‌دهند به خاطر حفظ زندگی و جانشان به دوران حاملگی و بارداری خود پایان دهند. در واقع تنها شش کشور تحت هیچ شرایطی به زنان اجازه نمی‌دهند جنین خود را سقط کنند. در این تجزیه و تحلیل مشخص شد که در حدود یک چهارم کشورها (۵۰ کشور) تنها برای حفظ جان مادر اجازه سقط دارند، به علاوه ۸۲ کشور (۴۲ درصد) وقتی که جان مادر حداقل به یکی از دلایل خاص در خطر است، اجازه سقط دارند.
از جمله این دلایل خاص می‌توان به این موارد اشاره نمود: حفظ سلامت جسمی و روحی زنان، تجاوز به عنف و هتک حرمت زنان، صدمه و آسیب جنین یا دلایل اجتماعی و اقتصادی و سه کشور از هر ۱۰ کشور با درخواست و یا با دلیل اجازه سقط را دارند هر چند که بسیاری از این کشورها به زنان اجازه نمی‌دهند به دوران حاملگی و بارداری خود پس از زمان خاصی خاتمه دهند (مثلاً بیست هفته و یا دمیده شدن روح)
شش کشوری که تحت هیچ شرایط اجازه سقط را نمی‌دهند چهار کشور در آمریکای لاتین یعنی شیلی، جمهوری دومینیکن، السالوادور و نیکاراگوئه و دو کشور در اروپا یعنی واتیکان و مالت هستند، در حدود سه چهارم کشورها به هر دلیلی اجازه سقط دارند که در میان آنها ۳۲ کشور از اروپاست که از جمله آنها می‌توان به فرانسه، آلمان، یونان و روسیه اشاره کرد، در تعداد کمی از کشورهای اروپایی (ایرلند، آندورا و سن مارینو) سقط تنها در صورتی که جان مادر در خطر باشد اجازه داده می‌شود. ایرلند تنها کشوری در اروپاست که سقط به دلیلی غیر از حفظ جان مادر را در قانون اساسی ممنوع کرده است! به طوری که زنانی که سقط غیرقانونی در این کشور انجام بدهند با ۱۴ سال حبس روبرو می‌شوند.
مطابق با گزارش مرکز تحقیقات " پیو" در سال ۲۰۱۴، در آمریکای لاتین اکثر مردم معتقدند که سقط جنین در تمام یا اکثر موارد باید غیرقانونی باشد بر خلاف این نظرسنجی سقط جنین در کوبا به هر دلیلی قانونی است!
اگر چه تمام کشورها در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا در صورتی که جان مادر در خطر باشد اجازه سقط دارند اما تنها چهار کشور در صورتی که مورد تجاوز و هتک حرمت قرار گرفته باشند اجازه سقط دارند و فقط دو کشور (بحرین و تونس) به هر دلیلی اجازه سقط جنین را دارند. روند مشابه در جنوب صحرای آفریقا مشاهده می‌شود که ۹۸ درصد کشورها برای حفظ جان مادر اجازه سقط دارند اما تنها ۳۳ درصد به دلیل تجاوز و هتک حرمت اجازه سقط دارند و فقط دو کشور " کیپ ورد" و "آفریقای جنوبی" اجازه سقط انتخابی به هر دلیلی را دارند، همچنین یک سوم کشورها در ناحیه آسیا اقیانوسیه از جمله استرالیا، چین و ترکیه به هر دلیلی اجازه سقط جنین را دارند.
چه معضلاتی پیرامون موضوع سقط جنین در جامعه امروز می‌بینید؟
متأسفانه آمارهای رسمی نشان می‌دهد روزانه بیش از هزار جنین در ایران پیش از آنکه امکان تولد پیدا کنند، به حیات‌شان خاتمه داده می‌شود که قطعاً آمار واقعی بسیار بیشتر از این تعداد است. یکی از معضلات اصلی پیرامون سقط جنین در ایران و حتی بسیاری از کشورهای دیگر این است که درصد بالایی از مرگ و میر مادران به دلیل عوارض ناشی از سقط‌های غیرقانونی و غیربهداشتی است، غیر از خطر مرگ مادر، شوک عفونی، پارگی رحم، آسیب به احشاء، ناباروری و خونریزی از جمله مهم‌ترین عوارض آن در بُعد جسمی است که این موضوع نیازمند بازنگری و ارائه قوانین مترقی در این خصوص و افزایش مراقبت‌های بهداشتی برای برخورد با عوارض پس از سقط از سوی کارکنان بهداشتی است.
قابل توجه است که بدانیم بالاترین میزان آمار مرگ و میر ناشی از سقط غیربهداشتی در سال‌های اخیر در سراسر جهان به جنوب مرکزی آسیا تعلق دارد که ایران نیز در این منطقه واقع شده است به علاوه تخمین زده می‌شود که مرگ ناشی از سقط غیربهداشتی در جنوب مرکزی آسیا بالا رونده و ۲۹ هزار مرگ را در هر سال شامل می‌شود. همین امر باعث شده بازار قاچاق داروها و وسایل سقط جنین روز به روز داغ‌تر شود که خود تبعات اقتصادی و اجتماعی زیادی در پی دارد.
از منظر روانشناسی سقط جنین اجباری ضربه روحی بزرگی به مادر وارد ساخته و احساس گناه؛ عذاب وجدان و افسردگی‌های شدیدی را در پاره‌ای از موارد به دنبال دارد. به علاوه ما در موضوع مهم افزایش جمعیت باید منطقی و با برنامه پیش برویم یکی از اصلی‌ترین مسائلی که در زمینه سقط جنین غیرقانونی وجود دارد، میزان دسترسی افراد به روش‌های تنظیم خانواده است، در فراز و نشیب‌هایی که بحث تنظیم خانواده در کشور ما داشته است، در سال ۱۳۹۳ رشد جمعیت به شکل نگران‌کننده‌ای کاهش پیدا کرده و به کمتر از نرخ جایگزینی رسیده است؛ یعنی جامعه به سمت پیر شدن می‌رود.
این یعنی سیاست‌های تنظیم خانواده و قوانین مرتبط با آن نیاز به تجدیدنظر جدی داشته و دارد اما این سیاست کلان که منطقی و بجاست در شیوه اجرا باید شکلی علمی، قانونی و صحیح داشته باشد تا عوارض دیگری را در سطح اجتماع ایجاد نکند.