بغض سنگ افراشته‌های «شهر یئری»
سنگ افراشته های پرآوازه باستانی شهر یئری که کارشناسان از آن با نام محوطه ای یگانه و بی مانند (منحصربه فرد) نام می برند در پِی بی مهری های روزگار و بر اثر گذشت زمان، یکی پس از دیگری رو به نابودی بوده و با مرگ دست و پنجه نرم می کنند. عوامل محیطی و بیولوژیکی (گُل سنگ‌ها) تاثیر بسیار بدی را روی سنگ‌افراشته ها گذاشته و آن ها را در بدترین شرایط زیست و نگهداری جای داده است. محوطه باستانی شهر یئری که با سنگ افراشته های آن نامدار است به‌انگیزه کمبود بودجه و نبود برنامه ریزی و طرحی فراگیر (جامع) روزگاراندوه باری را سپری می کند و در زیر باد و باران و برف و آفتاب و بر اثر دست‌اندازی های (تعرضات) افراد نابخرد و نا آگاه، رو به ویرانی بوده و جان می‌سپارد و فریاد‌رَسی نیست. وضعیت غم بار سنگ افراشته‌ها، یادگارهای گذشتگان را در سراشیبی نابودی و حذف از صفحه روزگار و تاریخ جای داده است. یادمان های چند هزارساله ای که فراز و نشیب های فراوانی را پشت سرگذاشته و از گذر روزگاران به سلامت گذشته اند، هم اینک در وضعیت نگهداری و زیست بسیار بد و دردناکی به سر می برند. سنگ‌افراشته های ارزشمند و یگانه محوطۀ باستانی شهر یئری، اشک ریخته و ایستاده می میرند و من و شما، تنها بیننده نابودی یادگارهای گذشتگان خود هستیم.
طرحی برای حفاظت یااقدامی آسیب‌رسان؟
اما سازمان میراث فرهنگی در گامی شگفت انگیز با پدیداری طرحی نادرست، نسنجیده و کارشناسی نشده، اِقدام به ساخت سازه های فولادی به شکل قاب و روی پایه‌های بتنی کرده تا با خیال خود سنگ‌افراشته‌های چند هزارساله را درون قاب ها جای داده و آن ها را از ویرانی بیشتر نجات دهد و به گفته ای پاسداری و نگهداری کند. غافل از آنکه، این سازه های فولادی و به گونه کلی طرح پوشش سنگ‌افراشته ها، نه تنها مناسب و خوب نبوده، بلکه به باور کارشناسان و مرمت‌گران نازیبنده (نامناسب) و آسیب رسان است زیرا با بارش برف و باران های سخت در فصل سرما در منطقه، آب و نم از لابه لای درزها و سوراخ های کوچک قاب‌های فولادی به درون سازه رِخنه کرده و به آثار سنگی آسیب می رساند. همچنین با گذشت زمان و به آرامی بر اثر تغییر دما در شب و روز و شرایط نگهداری یکسان آن ها با نگرش به ساختار گوناگون و بیماری های سنگ ها و دگرگونی در شرایط نگهداری آن ها، پوشش های فولادی نیز، خود آسیب رسان خواهد بود. مهم تر از همه، اینکه سازمان میراث فرهنگی و پیمانکار پروژه، قاب های فولادی را همگی در یک اندازه ساخته است! در صورتی که سنگ افراشته ها هرکدام دارای اندازه ای بوده و بیشتر آن ها درون این قاب ها جای نخواهند گرفت و تکلیف آن ها ناروشن است. از سویی، شمار این سازه های پوششی بسیاراندک است. در حالی که نزدیک 500 سنگ افراشته در این محوطه جای دارد و باز هم بیشتر آن ها بدون پوشش و در محوطه روباز برجای خواهند ماند. ولی بی گمان با نگرش به شرایط موجود و تجربه های جهانی، بهترین روش برای پاسداری و نگهداری سنگ‌افراشته ها، برپایی و ساخت سایت موزه است. سازه های فضایی و مناسبی که تا کنون در چندین محوطه باستانی کشور از آن بهره برده شده و کمابیش پاسخگوی نیازها بوده است. همچنین، در این گونه طرح ها باید پیش از انجام هرکاری پژوهش و مطالعه و بررسی های میدانی گسترده ای انجام شده و از کارشناسان با تجربه و کارآزموده، مشاوره گرفت و بهترین روش را به کار بست. طرحی که به نظر نمی رسد، این دست اقدام های لازم در آن انجام شده باشد.
درهمین زمینه، یکی از کارشناسان مرمت آثار، بناها و اشیای تاریخی، پس از دیدن نگاره‌ها به «قانون» گفت : « سنگ افراشته ها، گرچه از سنگ بوده و به ظاهر بسیار پایدار هستند، ولی با گذشت زمان بر اثرعواملی همانند باد، باران، برف، سرما، آفتاب وعوامل بیولوژیکی و گیاهی و حتي انسانی فرسوده و آسیب دیده خواهند شد. این محوطه باستانی هر چند که رها شده و به درستی نگهداری نمی شود، ولی گویا برای نگهداری از آن کوشش هایی همانند پدیداری جاده سنگفرش و زدن پایه های بتنی و فولادی برای برپایی سقف (شاید سقف سوله ای) شده است اما ایکاش به جای این اقدام‌های سنگین و زمخت و نامتناسب با فضای آنجا و این همه هزینه های جانبی، می توانستیم محوطه را ساماندهی کرده و با عوامل بوتانیک و بیولوژیکی مبارزه کرده و به افزایش زندگی آن ها کمک می شد».
سیامک علی زاده در ادامه سخنانش افزود : «می‌توان برای حفظ و نگهداری از این سنگ‌افراشته‌ها که یگانه و پر ارزش هستند، محوطه را به یک سایت باستانی و دیدنی تبدیل کرد. به جای ساخت پایه های بتنی و تیرهای فولادی برجسته برای برپایی سقف، بهتر است از سازه های ساده تر و سبک تر بهره برد. همچنین برای هرگونه برپایی تاسیسات و جاده و سقف در این محوطه و حریم آن، باید قانون ها و آیین‌نامه های مربوطه را پاس داشته و رعایت کرد و تا جایی که ممکن است بیرون از چارچوب های میراث فرهنگی کاری انجام نداد».
علی زاده در بخش دیگری از سخنانش درباره بیماری سنگ‌افراشته ها و پدیداری رنگ تیره بر روی برخی از آن‌ها، گفت : « آن بخش های تیره و مشکی رنگ روی برخی از سنگ ها، چه بسا به‌انگیزه‌خشک شدن خزه ها و برخی از گل سنگ هاست و نه آتش سوزی. همچنین باید به مردم و بازدیدکنندگان یادآوری های لازم برای پاسداشت آثار و سنگ ها را گوشزد کرده و از نشستن و جابه جایی و دست زدن به آن ها پیشگیری کرد . اما برای مبارزه با عوامل جلبکی و گل سنگ ها می توان از مواد محلول دفع آفت ها روی سنگ‌ها بهره برده و از برخی مواد نانو پوششی برای حفظ سنگ ها از پودر شدن و باران و نم و رطوبت استفاده کرد».
آیا طرح در شورای فنی میراث فرهنگی بررسی شده ؟
نخستین پرسشی که با دیدن قاب های فولادی شکل برای پوشش سنگ افراشته ها در محوطه باستانی شهر یئری ذهن هر کارشناس و كنشگر میراث فرهنگی و آگاه با قانون های میراث فرهنگی را درگیر می کند، این است که آیا طرح پوشش سنگ‌افراشته ها در شورای فنی سازمان میراث فرهنگی استان بررسی و مصوب شده است؟ کدام یک از کارشناسان با تجربه، این طرح ناپخته و نادرست را مصوب کرده اند. آیا بهتر نبود که طرح حفاظتی چنین محوطه ارزشمندی با آن درجه از اهمیت که درکشور و حتي جهان بی همتا و یگانه است در شورای فنی سازمان کل میراث فرهنگی کشور بررسی و برای آن تصمیم گیری می شد. پاسخ این اقدام های ناروا و افکارهمگانی (عمومی) را چه کس یا کسانی می دهند. چرا از تجربه های جهانی درس نگرفته و نمی آموزیم.
درهمین زمینه، مدیر سازمان میراث فرهنگی شهرستان مشگین شهر که این محوطه باستانی زیر پوشش سرپرستی وی است، به «قانون» گفت : « من تازه دو ماه است که مدیریت سازمان میراث فرهنگی مشگین شهر را بردوش گرفته ام و از جزییات طرح و محوطه آگاهی چندانی ندارم و نمی دانم که آیا این طرح در شورای فنی سازمان میراث استان بررسی شده است یا نه! ».
ایمانعلی ایمانی همواره در گفت و گو با ما با پافشاری چند باره مبنی براینکه به تازگی به سرپرستی میراث فرهنگی مشگین شهر منصوب شده است از کارهای خوب و تازه برای ساماندهی محوطه باستانی شهر یئری خبر داده و می گوید: « به تازگی در بازدید فرهاد عزیزی، مدیرکل امور پایگاه ها و بناهای تاریخی کشور، محوطه باستانی شهر یئری دارای پایگاه میراث فرهنگی شده است و به زودی بیننده کارهای خوب و تاثیرگذاری خواهیم بود و کل محوطه ساماندهی خواهد شد».
ایمانی با سپاسگزاری از حساسیت و توجه نگارنده نسبت به یادمان های تاریخی به ویژه شهر یئری و پرسش درباره طرح پوشش سنگ افراشته ها و پاسخ های ما مبنی بر نامناسب بودن این طرح و آسیب رسانی آن، تنها به این نکته بَسنده کرده و می گوید : « من تنها دو ماه است بر سرکار آمده‌ام و در زمینه حفاظت و مرمت آثار تخصصی ندارم، ولی از رهنمون های شما بهره برده و این موضوع را به مدیران میراث فرهنگی استان انتقال خواهم داد و کوشش می کنیم تا پروژه با بهترین روش انجام گیرد».
مدیر میراث فرهنگی شهرستان مشگین شهر در پایان گفت : « ما 500 سنگ‌افراشته در شهر یئری داریم و حفاظت و نگهداری بهتر آن ها در دستور کار است و با تبدیل مجموعه به پایگاه ملی میراث فرهنگی، آینده روشنی پیش روی آثار تاریخی شهر یئری خواهد بود».
سنگفرش کردن جاده درحریم اثر
یکی از موضوع های بسیار مهم در زمینه میراث فرهنگی کشور، حریم یادمان های تاریخی و به ویژه یادگارهای باستانی است. بیشتر محوطه های تاریخی و یادمان های کشور بدون حریم و گاه عَرصه هستند. همچنین موضوع ساماندهی حریم محوطه های تاریخی از اهمیت و حساسیت ویژه ای برخوردار است و نیاز به پژوهش و مطالعه و بررسی های گسترده میدانی دارد. اما در کشور ما، گاهی دیده شده است که مشاوران یا مدیران میراث فرهنگی و یا پیمانکاران بدون نگرش به چشم انداز فرهنگی و باستان شناختی و محوطه تاریخی اثر به بهانه های ساماندهی دست به کارهایی می زنند که نادرست و ناروا بوده و ناسازگار با قانون‌های خود سازمان میراث فرهنگی است. موضوع سنگفرش کردن حریم محوطه های تاریخی نیز، یکی از پر چالش ترین و پیچیده ترین موضوع های چند سال گذشته میراث تاریخی کشور بوده است. شوربختانه با وجود روشن و شفاف بودن قانون های میراث فرهنگی و مهم تر از همه تجربه های جهانی، باز بیننده طرح های نادرست در زمینه سنگفرش کردن حریم محوطه های تاریخی هستیم. محوطه باستانی شهر یئری که از ارزش بسیار ویژه ای نزد كنشگران میراث فرهنگی و کارشناسان برخوردار است در زمینه ساماندهی حریم دچار لغزش هایی شده است که ناسازگار با قانون های میراث فرهنگی بوده و از دید کارشناسان، طرح سنگفرش کردن جاده در حریم اثر ناپخته و حتي آسیب رسان است. محوطه ای که بی گمان تا دوردست ها دارای گورستان های تاریخی در دوره‌های گوناگون بوده و تا کنون هیچ بررسی و کاوش باستان شناسی در منطقه انجام نشده و یا بسیاراندک و ناچیز بوده است. به باور کارشناسان، سنگفرش کردن جاده در حریم اثر به لایه‌های باستان شناسانه‌منطقه آسیب می رساند و نهشته های فرهنگی را از میان خواهد برد. همچنین چشم انداز فرهنگی و باستان شناختی محوطه را از میان می برد. موضوعی که بیشتر باستان شناسان و مرمت‌گران به شدت با آن مخالفند.
با این همه، مدیر میراث فرهنگی شهرستان مشگین‌شهر در پاسخ به نادرست بودن طرح سنگفرش جاده در حریم محوطه شهر یئری و آیا آنکه، این طرح در شورای فنی سازمان میراث فرهنگی استان، مصوب شده است، تنها به این نکته بَسنده کرده که من تازه دو ماه است بر سرکار آمده ام و در جریان موضوع شورای فنی سازمان میراث فرهنگی هم نیستم! به هر روی و به باور کارشناسان، طرح سنگفرش کردن جاده در حریم محوطه شهر یئری نادرست است و باید برچیده شود و از راه کارهای بهتر و ساده‌تری برای ساماندهی حریم محوطه، بهره برده شود.
در پایان بهتر است تا دیر نشده، تدبيري ریشه ای برای وضعیت اندوهبار و دردناک سنگ افراشته ها و بیماری های آن ها کرده و از نابودی بیش از پیش گرانبهاترین یادگارهای باستانی کشور پیشگیری کرد و هرگز سنگ‌افراشته ها را در درون قاب های فولادی نگذاشت. یادمان باشد روزی تاریخ ما را داوری خواهد کرد و باید پاسخگوی آیندگان باشیم.
کارهای خوبی در شهر یئری انجام شده است
اما در واپسین هنگامه آماده سازی این گزارش، مدیر روابط عمومی سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل در گفت و گو با «قانون» از اقدام‌های سازنده و خوبی برای محوطه باستانی و ارزشمند شهر یئری آگاهی داد. یاسر رعنایی گفت : « محوطه تاریخی شهر یئری به تازگی دارای پایگاه ملی میراث فرهنگی شده است و در آینده بناست سنگ افراشته ها زیر پوشش کامل جای گرفته و محوطه به سایت موزه تبدیل شود. از سویی، اگر به وضعیت یک دهه پیش سنگ افراشته ها و محوطه نگاهی بیندازیم، خواهید دید که در راستای حفاظت و نگهداری، کارهای بسیار خوبی انجام و محوطه ساماندهی شده و سنگ افراشته‌ها نیز در یک بخش گِردآوری و حفاظت می شوند. اگر به راستی وضعیت امروز را با یک دهه پیش بسنجیم، به هیچ روی قابل سنجش نیست و نمی توان اقدام های ارزنده‌انجام شده را نادیده گرفت. همچنین، در آینده با پیشرفت کارها، وضعیت بسیار بهتر خواهد شد».
مدیر روابط عمومی سازمان میراث فرهنگی‌اردبیل در پاسخ به اینکه آیا طرح سنگفرش جاده در حریم محوطه شهر یئری در شورای فنی سازمان میراث فرهنگی بررسی شده است یا نه، گفت : « طرح سنگفرش جاده برای دسترسی بهتر بازدیدکنندگان و گردشگران انجام شده و بخشی از طرح، ساماندهی محوطه است و مصوب شورای فنی میراث فرهنگی استان را دارد». با این همه، به باور کارشناسان و باستان شناسان بهتر و شایسته تر این بود که چنین طرح‌های مهم و حساسی در سطح ملی بررسی و تصمیم گیری شود نه در سطح استانی. رعنایی در پایان افزود : « کوشش می کنیم دیدگاه های کارشناسان و دلسوزان میراث فرهنگی را در شهر باستانی یئری به کار گرفته و بهترین کارها را انجام دهیم».
محوطه باستانی شهر یئری
محوطه باستانی شهر یئری با گستردگی ۴۰۰ هکتار در شمال باختری (غربی) روستای پیرازمیان و در ۳۱ کیلومتری خاور (شرق) مشگین شهر و ۶۰ کیلومتری اردبیل در کنار رودخانه «قَره‌سو» جای گرفته است. این محوطه بزرگ پیش از تاریخ، نخستین بار در سال ۱۹۷۸ میلادی به وسیله چارلز برنی در سه بخش دژ (قلعه)، نیایشگاه در برگیرنده سنگ‌افراشته‌ها و قوشاتپه شناسایی شده و هفت‌مهر 81خورشیدی به شماره ۶۱۶۲ به ثبت ملی رسیده است. علی رضا نوبری هژبری، باستان شناس و استاد دانشگاه تربیت مدرس نیز در سال 82 خورشیدی این محوطه را در سه بخش کاوش کرده است. وی باورمند است که سنگ افراشته ها وابسته به دوره آهن (2) است که همگی و پشت سر هم در بخش نیایشگاه و در زیر خاک پیدا شده اند. سنگ‌افراشته‌ها در یک زمان کنار هم چیده نشده‌اند زیرا دارای بلندی گوناگونی از 35 سانتی‌متر تا نزدیک دومتر و 25 سانتی‌متر هستند. در بخش دیگری هم سنگ‌های رودخانه‌ایِ ایستاده، نمادی از سنگ‌افراشته‌ها چیده شده‌اند. در این محوطه سه گونه سنگ‌افراشته وجود دارد؛ یکی مو از دوسوی صورت به سمت بدن آمده و به گونه دست درآمده است، در برخی صورت مرزبندی دارد و مو به سوی بدن به گونه‌دست درآمده است و در حالتی دیگر با وجود مرزبندی صورت و مو، دست‌ها کنارهم به حالت فروتنانه (احترام) جای گرفته‌اند. سنگ‌افراشته دارای چشم، بینی، مو، دست، کمربند و سلاح بوده که همگی بدون دهان و وابسته به دوره آهن (۲) هستند وگورهای نزدیک نیایشگاه نیز به دوره آهن (۱) و (۲) باز می‌گردند.
در این گزارش به انگیزه ارزش بالا و حساسیت کار، تنها به بخش سنگ‌افراشته ها پرداخته شده و درباره همین بخش نیز، گزارش آماده شده است. بخش های دیگری از محوطه باستانی شهر یئری وجود دارند که پیشینه و دیرینگی (قدمت) آن ها به هزاره های 3 و 4 پیش از میلاد می رسد که در گزارش ما، زمان پرداخت به آن ها نبود و در این جا نمی گنجید.