خرس سیاه و گاندو زیر تیغ خشکسالی
این روزها خبرهای ناخوشایندی از در معرض خطر قرار گرفتن حیات یکی از مهمترین گونه‌های جانوری ایران به گوش می‌رسد. اتفاقی که واکنش مردم و مسئولان را در فضای مجازی به همراه داشته است. گاندو بعد از یوزپلنگ آسیایی، گونه نام آشنایی برای ایرانیان است که به صدا درآمدن زنگ خطر انقراضش آن را میان عموم به شهرت رسانده است. گرچه در سال‌های اخیر تلاش‌ها برای حفظ جان این تمساح پوزه کوتاه افزایش یافته و خبرها حکایت از رشد جمعیت گاندوها داشته اما در چند روز گذشته مسئولان سیستان و بلوچستان در فضای مجازی خبر از پناه آوردن این حیوانات خجالتی و در حال انقراض به سکونت‌گاه‌های انسانی به دلیل خشکسالی‌های اخیر،گرمای بی‌سابقه هوا و خشک شدن زیستگاه آنها می‌دهند.
چند سالی می‌شود که خبرهایی مبنی بر انقراض گاندو به گوش می‌رسد، اما راهکارهای مناسبی برای کاهش انقراض این‌گونه از حیوانات وجود ندارد. گاندو یا تمساح پوزه کوتاه نوعی کروکودیل بومی پاکستان و ایران است که بزرگترین خزنده این دو کشور نیز محسوب می‌شود. محل زیست گاندو در ایران منطقه حفاظت شده‌ای در استان سیستان و بلوچستان است که در طول مرز ایران و پاکستان قرار دارد و محدوده آن در مسیر رودخانه سرباز و باهوکلات بوده و تا دریای عمان ادامه می‌یابد. گرچه آمارها از تعداد گاندوها در ایران ضد و نقیض است اما طبق تحقیقاتی که محیط‌‌بانان استان سیستان و بلوچستان انجام داده‌اند حدود 500 گاندو در ایران وجود دارد. دلیل این آمار متفاوت خجالتی بودن این حیوانات است که سبب می‌شود گاندوها زیاد در معرض دید انسان‌ها قرار نگیرند. اما چرا اخیرا موضوع گاندوها مورد توجه قرار گرفته است؟ علت این توجه چیزی جز موضوع انقراض گاندوها نیست، اتفاقی که به واسطه خشکسالی و کمبود آب در استان سیستان و بلوچستان برای این حیوانات رقم خورده است. استان سیستان و بلوچستان به طور متوسط هر ۳۰ سال یکبار دوره خشکسالی را پشت سر می‌گذارد. طبق همین روال مردم استان سیستان و بلوچستان طی چند سال اخیر با مشکل خشکسالی مواجه شده‌اند، علت این اتفاق هم مصرف بی‌رویه آب در گذشته است که در حال‌حاضر هم جان انسان‌ها و هم حیوانات را در معرض خطر قرار داده است و به نوعی می‌توان گفت بیشترین تهدید تمساح پوزه کوتاه ایرانی خشکسالی و تخریب زیستگاه آنان است. از جمله دیگر خطراتی که برای گاندوها وجود دارد می‌توان به گرم شدن هوا اشاره کرد همچنین باید گفت تغییرات دما ممکن است حوزه پراکنش گاندوها را افزایش دهد.
در سال‌های اخیر بعد از آنکه خبر انقراض گاندوها یا همان تمساح‌های پوزه کوتاه ایرانی در رسانه‌ها منتشر شد و فعالان حیات وحش نسبت به نابودی این گونه نادر جانوری هشدار دادند تلاش برای حفظ جان آنها از سوی مردم، مسئولان و تشکل‌های مردم نهاد افزایش یافت. حتی سلبریتی‌ها و هنرمندان در فضای مجازی به کمپین نجات این جانور پیوستند و تیم فوتبال باشگاه ذوب آهن در طراحی نماد خود از این تمساح پوزه کوتاه الهام گرفت. حاصل این حمایت‌ها رشد جمعیت گاندوها، وضعیت مناسب‌تر زیستگاه آنان و توجه بومیان به این جانور در حال انقراض بود تا به آنجا که حمید ظهرابی معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست از افزایش جمعیت گاندو در کشور خبر داد. با این حال در شرایطی که زندگی مردم سیستان و بلوچستان تحت تاثیر طوفان‌های 120 روزه قرار دارد و شرایط خشکسالی زندگی را برای مردم این استان سخت کرده، محمد بلوچ‌زهی بخشدار نیکشهر استان سیستان و بلوچستان از پناه آوردن گاندوها به سکونت‌گاه‌های انسانی به دلیل خشکسالی، گرمای بی‌سابقه هوا و خشک شدن زیستگاه این جانوران خبر می‌دهد.
او در پاسخ به سوال «ابتکار» درباره چگونگی وضعیت حال حاضر زیستگاه گاندو در این استان می‌گوید: «زیستگاه گاندوها معمولا در چابهار و سردآب وجود دارد و تمرکز گاندوها بیشتر در این مناطق است.» بخشدار نیکشهر می‌گوید: «به علت خشکسالی که در سراسر بلوچستان وجود دارد زیستگاه گاندوها کاملا خشک شده و گاندوها به علت تشنگی و نبود آب کافی اکثر اوقات به سمت محل سکونت مردمان بومی این مناطق هجوم می‌آورند. اهالی بومی بلوچ برای حفظ جان گاندوها از آنان مراقبت می‌کنند و برای رفع تشنگی گاندوها آب فراهم می‌کنند.»
برکت گاندو برای بلوچ‌ها
بلوچ‌زهی درباره خطرات موجود برای جان مردم چابهار و سردآب می‌گوید: «مردم بلوچ بر این باورند که گاندوها برای آنان برکت دارند. اهالی این منطقه معتقدند که ورود گاندو به هر منطقه رزق و روزی زیادی را با خود به همراه می‌آورد و کشتن گاندو را باعث خشکسالی این مناطق می‌دانند.» وی می‌گوید: «تعداد بسیار کمی از انسان‌ها وجود دارند که گاندو باعث مرگ آنها شده باشد، زیرا گاندوها حیوانات خجالتی هستند و کمتر در معرض دید قرار می‌گیرند، خشکسالی باعث شده تا این حیوانات خجالتی وارد روستاها شوند.» اما به راستی آیا پناه آوردن گاندوها به انسان بدون خطر است؟ گرچه که گاندوها حیوانات خجالتی هستند اما این حیوانات خجالتی در تیر ماه سال 95 جان یک کودک 9 ساله را در منطقه سرباز گرفتند. گرچه هیچ یک از مسئولان استان سیستان و بلوچستان تا کنون آماری از کشته شدگان به دست این تمساح‌های پوزه کوتاه نداده‌اند اما کم و بیش در میان اخبار می‌توان خبری از حوادثی که این حیوانات آن را رقم زده‌اند یافت. هرچند بلوچ‌زهی معتقد است که گاندوها می‌توانند برای انسان‌ها خطرناک باشند اما می‌گوید با وجود این تا مورد آزار و اذیت قرار نگیرند آسیبی به کسی نمی‌رسانند.
تنها راه حل، بازگشت آب به سیستان است
اما به هر اندازه که ورود این تمساح‌ها به مناطق مسکونی و روستایی خطرناک است، انقراض و نابودی آنها برای حیات‌وحش و زیست‌بوم سیستان و بلوچستان خطرآفرین است. بنابراین مهمترین راهکار برای حفاظت جان انسان‌ها بازگرداندن آب به زیستگاه‌های گاندوها است. بلوچ‌زهی درباره اقداماتی که مردم محلی بلوچ برای ادامه حیات گاندوها انجام داده‌اند، می‌گوید: «در شرایطی که در منطقه خشکسالی وجود دارد و تبعات جبران ناپذیری را به معیشت و زیست انسان‌ها وارد کرده، مردم قادر به هیچ اقدامی در این زمینه نیستند، اما با وجود این مشکلات باز هم کسانی هستند که از این نوع حیوانات مراقبت کنند.» او در رابطه با فعالیت‌هایی که کمپین‌ها و فعالان محیط زیست برای حیات گاندوها انجام داده‌اند، می‌گوید: «آنان اقدامات بسیار چشمگیری در این زمینه انجام داده‌اند، از جمله اقداماتی که فعالان محیط‌زیست برای تشویق بومی‌ها برای ادامه حیات گاندوها انجام داده‌اند این است که آنها در روستا‌‌های سردآب و چابهار آب شرب و چشمه‌هایی که خشک شده را دوباره احیا کرده‌اند و این امر مردم را تشویق به حفظ حیات گاندوها می‌کند چنین اقداماتی خوشبختانه در حال اجرا است و این موضوع باعث امیدواری برای کاهش خطر انقراض است.»
نوبت به خرس‌ها رسیده است
این بار خرس‌های سیاه آسیایی همراه با گاندوها در معرض خطر انقراض هستند. حیواناتی که سال‌هاست در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت محیط‌زیست جای گرفته‌اند. گرچه بحر‌آسمان در استان کرمان نیز زیستگاه این خرس است اما روستای داروکان در استان سیستان و بلوچستان زیستگاه مورد علاقه آنها است. زیستگاهی که حالا شاهد کاهش جمعیت این خرس‌ها بوده است. به گفته محمد بلوچ‌زهی، تعداد این خرس‌های سیاه شاید در کل استان سیستان و بلوچستان به حدود سی قلاده هم نرسد. این بخشدار می‌گوید: «خطر انقراض خرس‌ها بیشتر از انقراض گاندو است.» او از کمپین‌ها و فعالان محیط‌زیست تقاضا دارد به خطراتی که حیات وحش این استان را تهدید می‌کنند توجه بیشتر داشته باشند چرا که موضوعی که امروزه در سیستان و بلوچستان بی‌اهمیت است مسئله حیات‌وحش است.