خانه‌های ۴ هزارسالۀ «حشرات» که از فضا قابل مشاهده هستند

فرادید| در دشت‌های پوشیده از بوته‌ی شمال شرقی برزیل، میلیون‌ها مخروط قهوه‌ای به قدری بالا رفته‌اند که در ساعات پایانی روز، هنوز نور آفتاب به آن‌ها برخورد می‌کند. در نگاه نخست، این مخروط‌ها مانند توده‌هایی تصادفی از خاک به نظر می‌رسند که شاید کشاورزان در مسیر عبورشان به‌جای گذاشته‌اند و تا همین اواخر حتی پژوهشگران نیز فریب ظاهر آن‌ها را میخوردند. 

به گزارش فرادید، اما تصاویر ماهواره‌ای حقیقت را آشکار کردند: کلان‌شهری خاکی به وسعت تقریبی ۲۲۷ هزار کیلومتر مربع که دانه‌به‌دانه توسط موریانه‌های با اندازه‌ی کمتر از یک ناخن انگشت ساخته شده است. 

بیشتر زیست‌بوم‌ها نشانه‌هایی از جانورانی دارند که آن‌ها را شکل داده‌اند، اما شمار کمی به این اندازه می‌رسند. موریانه‌های گونه‌ی سین‌ترمِس دیروس (Syntermes dirus) بیش از ۱۰ میلیون متر مکعب خاک را به سطح زمین آورده‌اند و حدود ۲۰۰ میلیون توده‌ی خاکی ساخته‌اند، بدون حتی یک نقشه یا طرح نخستین. 

تنها هنگامی که دانشمندان پروازهای پهپادی را با بررسی‌های زمینی ترکیب کردند، الگوی درست این ساختارها آشکار شد. 

تصویر ماهواره‌ای از تپه‌هایی که در نواحی پاک‌سازی‌شده قابل مشاهده هستند

تپه‌هایی بسیار بسیار قدیمی

برای روشن کردن قدمت این مخروط‌ها، پژوهشگران با نمونه‌برداری از مرکز تپه‌ها و تاریخ‌گذاری دانه‌های معدنی به‌روش لومینسانس نوری، زمان شکل‌گیری آن‌ها را برآورد کردند. برخی مخروط‌ها ۳۸۲۰ سال قدمت دارند، برخی دیگر کم و بیش «جوان‌تر» و تنها ۶۹۰ساله هستند. این تپه‌ها از قدیمی‌ترین ساختارهای شناخته‌شده‌ی موریانه‌ها در جهان هستند، حتی قدیمی‌تر از بسیاری از بناهای سنگی معروف دست‌ساز بشر! 

هر توده‌ی خاکی دربرگیرنده حدود ۵۰ متر مکعب خاک فشرده است. با ضرب این مقدار در ۲۰۰ میلیون، میزان خاک جابه‌جا شده با ۴۰۰۰ هرم بزرگ جیزه سنجش‌پذیر است؛ آماری که تیم پژوهش برای نشان دادن توان شگفت‌انگیز این حشرات بیان کرده‌اند. 

با توجه به این‌که امکان بازدید میدانی از تمام تپه‌ها وجود نداشت، پژوهشگران از مدل‌سازی با ابزار MAXENT بهره گرفتند. آن‌ها با وارد کردن محل تپه‌های تأییدشده به درون الگوریتم، پیش‌بینی کردند در چه مناطقی احتمال وجود تپه‌های مشابه وجود دارد. 

پیاده‌روی‌های میدانی آینده درستی این پیش‌بینی‌ها را پشتیبانی کرد: شبکه‌ی تپه‌ها صدها کیلومتر گسترده است و به‌دلیل خاک اسیدی نامناسب برای کشاورزی، فعالیت انسانی اثر چندانی بر آن نداشته است. 

درک موریانه‌ها

موریانه‌ها ممکن است کوچک باشند، اما نقش بزرگی در شکل‌دادن به زیست‌بوم‌ها دارند. آن‌ها در کلونی‌هایی با نظم بالا زندگی می‌کنند که گاه شمارشان به میلیون‌ها می‌رسد و کارها میان کارگران، سربازها و ملکه‌ها تقسیم شده است. این حشرات بیشتر در زیستگاه‌های گرم و مرطوب یافت می‌شوند و خوراک آن‌ها بیشتر چوب، گیاهان مرده و حتی فضولات است. 

در حالی که آن‌ها را بیشتر وابسته به تخریب خانه‌ها می‌دانیم، در حقیقت آن‌ها نقشی حیاتی در بازگرداندن مواد مقوی به خاک دارند و جنگل‌ها و چمنزارها را سالم نگه می‌دارند. نکته جالب در مورد آن‌ها، نحوه‌ی ساخت‌وساز و ارتباطشان است. موریانه‌ها از سیگنال‌های شیمیایی برای هماهنگی همه‌چیز، از غذا خوردن گرفته تا دفاع از لانه استفاده می‌کنند. برخی گونه‌ها حتی تپه‌های بلندی می‌سازند که دما و رطوبت را از راه سامانه‌های پیچیده‌ی تونلی تنظیم می‌کنند؛ چیزی شبیه تهویه‌ی طبیعی هوا! 

پس با این‌که موریانه‌ها ممکن است کابوس خانه‌داران باشند، با این حال چیزی بیش از آفت هستند. آن‌ها معماران خاموش طبیعت‌اند که جهان را با هر یک گاز کوچک بازسازی می‌کنند. 

درس‌هایی از شهر زنده موریانه‌ها 

تپه‌های ساخته‌شده به‌دست موریانه‌ها نشان می‌دهند ساخت‌وساز بزرگ همیشه نیازمند بدن‌های بزرگ یا برنامه‌ریزی مرکزی نیست. قوانین ساده (حفاری، تخلیه، حرکت به جلو) در درازای نسل‌های بی‌شمار از موریانه‌ها تکرار شده و یک زیست‌بوم کامل را شکل داده است. زمانی که غذا پراکنده است و باران غیرقابل‌پیش‌بینی، کارایی حرف اول را می‌زند. این مخروط‌ها در مقام نشانه‌های خاموش این قانون، یادآور این هستند که بزرگ‌ترین مهندسان جهان، گاهی وزنی کمتر از یک گیره‌ی کاغذ دارند.

مترجم: زهرا ذوالقدر