زنی با پر شترمرغ روی سرش؛ «ماعت» در مصر باستان چه جایگاهی داشت؟

فرادید| «ماعت» مفهومی بنیادین در جامعه‌ی مصر باستان بود. این مفهوم به‌طور کلی به عنوان «درستی چیزها» درک می‌شد و ترکیبی از نظم، هماهنگی و عدالت بود. مانند بسیاری از مفاهیم مهم در دنیای مصر، ماعت نیرویی الهی در نظر گرفته می‌شد که در وجود انسان‌ها و جهان تأثیر داشت و به شکل الهه‌ای به نام ماعت تجسم پیدا کرده بود.

به گزارش فرادید، «ماعت» از نظر مصری‌های در ابتدای زمان آفرینش پدید آمده بود و حضورش همه‌جا در نظم و سیستم‌هایی که تمام جنبه‌های زندگی را هدایت می‌کردند، احساس میشد. اما ماعت چگونه در اساطیر، باورها و روزمرگی‌های مصریان تجسم یافت؟ 

مفهوم ماعت

مجسمه مردی که مجسمه نیم‌تنه‌ی ماعت را در دست دارد، مصر بطلمیوسی، حدود ۶۶۴-۳۰ پیش از میلاد

فراعنه در مقام واسطه‌های بین قلمروهای آسمانی و انسانی نقش مهمی در برقراری و حفظ نظم ایفا می‌کردند. مقام فرعون دربرگیرنده‌ی رهبری سیاسی و مذهبی مصر بود. آن‌ها از ماعت در برابر مشکلات دفاع می‌کردند، چه در مقابل تهدیدهای سیاسی و نظامی از قدرت‌های خارجی و چه در برابر موجودات ماورایی مانند آپوفیس. فرعون اِسنِفِرو، نخستین پادشاه دودمان چهارم (حدود ۲۶۱۳ تا ۲۴۹۴ پیش از میلاد) عنوان «دارنده ماعت» یا «پروردگار ماعت» را به بخشی از عناوین خود افزود و این عناوین بعدها توسط بسیاری از فراعنه بعدی نیز پذیرفته شد. 

اهمیت حفظ ماعت به‌ویژه زمانی آشکار می‌شد که یک فرعون می‌مرد، زیرا این موقعیت فرصتی روشن برای ظهور هرج‌ومرج از راه درگیری‌های قدرت فراهم می‌کرد. حاکم بعدی باید به سرعت و قاطعانه بر تخت می‌نشست تا از استمرار ماعت اطمینان حاصل کند

نقش برجسته ماعت، معبد اِدفو، حدود ۲۳۷-۵۷ پیش از میلاد

قدرت ماعت به شکل یک الهه با همان نام تجسم یافت. او معمولاً به‌صورت زنی جوان با تاجی از پر شترمرغ به تصویر کشیده می‌شد، گاهی با بال‌هایی بر پشت و در برخی موارد تنها با یک پر شترمرغ نمادین. با اینکه مفهوم ماعت پیش از این وجود داشت، او نخستین بار در میانه پادشاهی کهن با این شکل ظاهر شد. 

اطلاعات کمی درباره این الهه در دست است. بسیاری از تاریخ‌شناسان معتقدند مفهوم ماعت چنان گسترده و همه‌جانبه بود که نیازی به توضیح جنبه‌های الهیاتی او برای مصریان باستان وجود نداشت. در حقیقت او در هیچ مکان خاصی حضور نداشت و در عین حال همه‌جاحاضر بود. تا دوران پادشاهی نوین، هیچ معبد اختصاصی برای ماعت ساخته نشد. با این حال، تقریباً تمام معابد دارای بخشی ویژه‌ای به نام «تالار دو حقیقت» یا «تالار ماعت» بودند که به این الهه اختصاص داشت. 

تنها معبد شناخته‌شده‌ای که به طور خاص به ماعت اختصاص داشت، توسط فرعون حتشپسوت در کارنَک ساخته شد که نام سلطنتی او «ماعتکارع» بود، به معنای «عدالت، روح رع است.» محققان معتقدند فرعون زن برای تثبیت و توجیه موقعیت خود به عنوان یک زن صاحب قدرت، تلاش زیادی کرد تا خود را با ماعت مرتبط نشان دهد. 

مراسم وزن کردن قلب، پاپیروس آنی، حدود ۱۲۵۰ پیش از میلاد

امروزه ماعت بیشتر به‌عنوان ترکیبی از الهه و مفهوم در مراسم «وزن‌گیری قلب» شناخته می‌شود. وقتی فردی از دنیا می‌رفت و آیین‌های تدفین انجام می‌شد، آنوبیس برای هدایت روح فرد به دنیای زیرین ظاهر می‌شد. آنجا، ارواح منتظر می‌ماندند تا قلبشان در «تالار دو حقیقت» یا «تالار ماعت» توسط تعدادی از ایزدان وزن شود. 

مراسم با خواندن ۴۲ گناه توسط متوفی آغاز می‌شود که اغلب به نام‌های «آرمان‌های ماعت» یا «اعترافات منفی» شناخته می‌شوند. فرد در طول زندگی‌اش ارتکاب به گناهانش را انکار می‌کند و به این وسیله اعلام می‌کند مطابق با اصول ماعت زندگی کرده است. نمونه‌هایی از این اعترافات عبارتند از: «من علیه پادشاه جادوگری نکرده‌ام»، «من مرتکب زنا نشده‌ام» و «من شنود نکرده‌ام». بیشتر ۴۲ آرمان ماعت در چارچوب معقول درک می‌شدند، برای نمونه «من هیچ‌کس را بی‌دلیل نگریانده‌ام». 

پس از این خواندن، «اَب» (Ab) یا تجلی فراطبیعی قلب روی «ترازوی عدالت» در قیاس با پر سفید ماعت وزن می‌شد. این پر نمایانگر تمامی مفاهیم مرتبط با ماعت بود، از جمله نظم، حقیقت و آنچه درست است. اگر فرد بر مبنای اصول ماعت زندگی کرده باشد، وزن قلب باید مشابه وزن پر باشد و او به زندگی ابدی در «آرو» یا «مزارع نی‌» منتقل می‌شود. 

گناهان روی قلب اثر می‌گذاشتند و آن را سنگین‌تر می‌کردند. بنابراین، اگر فردی زندگی شایسته‌ای نداشت، قلبش سنگین‌تر از پر میشد. در این صورت، به زمین انداخته میشد و توسط آموت، موجودی فراطبیعی با سر تمساح، بخش‌های جلویی شیر و بخش‌های عقبی اسب آبی خورده می‌شود. او دیگر وجود نخواهد داشت و این بدترین سرنوشت از دید مصریان باستان محسوب می‌شد. 

الهه ماعت در «تالار دو حقیقت» حضور داشت، همانطور که اُسیریس، توث، آنوبیس و شمار زیادی از موجودات فراطبیعی دیگر نیز آنجا حضور داشتند و این جمعیت ۴۲ قاضی را تشکیل می‌دادند که هرکدام به یک گناه خاص مرتبط بودند. 

آنچه در این مطلب گفته شد، شناخته‌شده‌ترین نمایش از ماعت در مصر باستان است، اما ماعت بسیار بیشتر از یک وزنه اخلاقی بود. ماعت بخشی از ساختار کیهان بود و زندگی آنطور که مصریان باستان آن را می‌شناختند، بستگی به همکاری خدایان و انسان‌ها برای دفاع از ماعت داشت.

مترجم: زهرا ذوالقدر