سرباز نوازنده کاخ گلستان تغییر شکل داد!

ساخت شمس‌العماره در سال ۱۲۸۰ هجری قمری آغاز شد و پس از سه سال در سال ۱۲۸۳ هجری قمری به پایان رسید. طبق تصاویری که کاخ گلستان در اختیار ایسنا قرار داده است، کاشی‌کاری‌های زیر ایوان اصلی این عمارت که اکنون بحث‌برانگیز شده، در واقع از سال ۱۳۱۰ هجری قمری به این بخش از شمس‌العماره اضافه شده است. این کاشی‌ها که اجرایی از گروه ارکستر نظامی بریگاد قزاق را به‌تصویر کشیده‌اند، طبق تصاویر موجود در کاخ گلستان تا پیش از آن وجود نداشته و به جای آن این بخش از ایوان سراسر پله بوده است.

آفرین امامی، مدیر کاخ گلستان  در توضیحاتی به ایسنا و در واکنش به مقایسه چهره دو سرباز نوازنده در کاشی‌کاری ایوان شمس‌العماره، به تغییرات این بخش از عمارت عهد ناصری در گذر زمان، اشاره کرد و گفت: پیش از این کاشی‌کاری‌ها، در این بخش از ایوان، پلکان سراسری بود که در سال ۱۳۷۸ خورشیدی توسط متصدیان وقت کاخ گلستان برچیده شد. آنها تلاش کردند با استناد به تصاویری که از سال ۱۳۱۰ هجری قمری باقی مانده است، پلکان را حذف کرده و این کاشی‌ها را با اختلاف سبکی و کیفی نسبت به نمونه‌های اصل، ساخته و در همان محل به جای پله‌ها نصب کنند.

مستندات دیگری نشان می‌دهد در حدود سال‌های ۱۳۴۴ تا ۱۳۴۶ خورشیدی، پله‌ها بار دیگر به ایوان شمس‌العماره اضافه شده‌اند اما این‌بار با عرض کم‌تر، که در اطراف آن نیز نگاره‌های کاشی‌کاری از دسته نظامی دیده می‌شود. در سال ۱۳۷۸ خورشیدی اما متصدیان وقت کاخ گلستان (به استناد کتاب تاریخ شفاهی کاخ گلستان) تصمیم می‌گیرند این بخش از عمارت را به وضعیت سال ۱۳۱۰ هجری قمری برگردانند.

علی امیدعلی، مسئول اداره فنی مهندسی کاخ گلستان  اما در پاسخ به این پرسش که  آیا می‌شود این کاشی‌ها را جابه‌جا و یا اصلاح کرد و یا اگر کاشی‌های قدیمی موجود است، آن‌ها را مرمت و جایگزین کرد؟  گفت: کاخ گلستان یک مجموعه زنده است. مرمت‌ها از بدو شکل‌گیری شروع شده است. ما لایه‌های مرمتی زیادی از بدو شکل‌گیری داریم، مثلا بنای شمس‌العماره در سال سوم ساخت، تغییرات گسترده‌ای داشت. یکی از دشوارترین کارهای ما نیز تشخیص آن لایه‌هاست. سوای این بحث، رویکرد و سیاست‌های کشور و مجامع علمی زمانی این بود که ما می‌توانیم اشتباه دیگران را اصلاح کنیم اما هرچه پیش رفتیم محافظه‌کارتر شده‌ایم یا بهتر است بگویم سیستم میراث فرهنگی محافظه‌کار شده است و حتی ترجیح می‌دهد تغییر ندهد.

امیدعلی اما در واکنش به   نگرانی مطرح شده در  جامعه متخصصان که معتقد است مرمت اشتباه باعث تغییر هویت بنا می‌شود ، اظهار کرد: البته که این نکته مهمی است. اما درنظر داشته باشید در سال ۱۳۹۲ که کاخ گلستان ثبت جهانی شد، دو پارامتر مهمِ اصالت و یکپارچگی مورد تاکید بود. یونسکو نیز براساس این دو شاخص سوال پرسید. اکنون ما باید نگران این باشیم که از سال ۱۳۹۲ به بعد، هر اقدامی انجام می‌دهیم، اصالت و یکپارچگی بنا مخدوش نشود. این احتمال داده می‌شود که مدیر وقت کاخ گستان در سال ۱۳۷۸ در دفاع از خود برای حذف پله‌ها، بر این عقیده بوده است که آن پله‌ها ـ که ۱۳۴۴ تا ۱۳۴۶ خورشیدی اضافه شده است ـ یکپارچگی را زیرسوال برده بود. برای همین، پله‌ها برداشته شده و کاشی‌های که الان مورد بحث است، جایگزین شده است.

مسئول اداره فنی مهندسی کاخ گلستان همچنین بر این فرض است که در آن دوره تاریخی، هنر کاشی‌کاری افول کرده است و درباره این فرضیه خود توضیح داد: ما در آن دوره استادکاران قدیمی را نداشتیم. خلائی که آن مقطع در کشور وجود داشت معماری را هم تحت‌تاثیر قرار داده بود. در همان خلاء، مهدی خان شقاقی، مدرسه سپهسالار را می‌سازد. مدرسه ظاهر تاریخی دارد اما نه به پشت خود متصل است و نه به آینده. بنا اشتباه است. بعدها مهندس سعیدی دوباره بنا را بازسازی می‌کند، گنبد را بلند می‌کند، چون بارگذاری گنبد اشتباه بود و نیروها به جای غلطی وارد می‌شد، که آن را اصلاح می‌کند. به هر حال، حدسم بر این است که در آن دوره تاریخی احتمالا خلائی داشتیم.