چرا رومیان باستان یک «الهۀ فاضلاب» داشتند؟

فرادید| در طول تاریخ، رومیان شبکه‌ی پیچیده و متراکمی از فاضلاب‌ها را در شهر روم ساختند. بااین‌حال، تنها یکی از آن‌ها بیش از همه مورد احترام بود: قدیمی‌ترین فاضلاب شهر که کلوآکا ماکسیما (Cloaca Maxima) نام داشت، به معنای «بزرگ‌ترین فاضلاب». ابتدا این فاضلاب یک کانال روباز بود که جریان‌های طبیعی مختلف را به هم متصل می‌کرد و هدف اصلی آن، تخلیه آب از منطقه‌ای بود که بعدها به فوروم رومانوم تبدیل شد. 

به گزارش فرادید، کلواکا ماکسیما میان رومیان قداست داشت، تا آنجا که با گذشت زمان آن‌ها آیینی برای الهه کلواکینا (نگهبان فاضلاب‌ها) ایجاد کردند. این الهه به‌تدریج با ونوس (الهه عشق، تطهیر و اتحاد) مرتبط شد. یک معبد کوچک برای ونوس کلواکینا نزدیک کلواکا ماکسیما قرار داشت؛ جایی که رومیان او را عبادت می‌کردند. با این حال، هدف اصلی ونوس کلواکینا و چگونگی شکل‌گیری آیین او تا به امروز در هاله‌ای از ابهام باقی مانده است. 

کلواکا ماکسیما؛ بزرگ‌ترین فاضلاب روم

منظره‌ای از کلوآکا ماکسیما در ولابرو (Velabrum)، حکاکی اثر آنتونیو آکوارونی، حدود ۱۸۱۶–۱۸۳۰. منبع: موزه بریتانیا

با توجه به داده‌های باستان‌شناسی، قدمت قدیمی‌ترین دیوارهای کلوآکا ماکسیما به اواخر قرن ۶ قبل از میلاد بازمی‌گردد. قدیمی‌ترین گنبدهای این سازه نیز از اوایل قرن ۲ قبل از میلاد ساخته شدند، یعنی کلوآکا ماکسیما برای بیش از سه قرن فقط یک کانال روباز برای تخلیه آب بود. 

قدیمی‌ترین بخش کلواکا ماکسیما که از میان فوروم رومانوروم عبور می‌کرد، حدود ۱۰۰ متر طول و تقریباً ۱.۲۵ متر عمق داشت. کلواکا ماکسیما احتمالاً در آغاز فاضلاب انسانی را تخلیه نمی‌کرد. در اصل، واژه لاتین cloaca به معنای فاضلاب نبود، زیرا از واژه لاتین cluere گرفته شده که به معنای «پاکسازی با آب جاری» است. روشن نیست رومیان از چه زمانی این مجرا را با فاضلاب انسانی آلوده کردند، اما احتمالاً همین اتفاق دلیل ساخت طاق‌های پوششی آن بوده است. 

دیناریوس ضرب‌شده توسط لوسیوس موسیدیوس لونگوس با نقش معبد ونوس کلوآکینا در پشت سکه و نقش سُل (خدای خورشید) در روی آن، ۴۲ قبل از میلاد.

رومیان از زمان ساخت کلوآکا ماکسیما، این فاضلاب را مقدس می‌دانستند. به همین دلیل، به‌تدریج فرقه الهه کلوآکینا (محافظ فاضلاب‌ها) شکل گرفت. اطلاعات ما درباره این ایزدبانو بسیار کم است. منشأ، نقش اصلی و چگونگی گسترش پرستش او همچنان در هاله‌ای از ابهام باقی مانده است. در برهه‌ای از زمان، کلوآکینا با الهه ونوس یکی دانسته شد و به‌عنوان ونوس کلوآکینا پرستش شد. 

طبق سنت رومی، پادشاهی افسانه‌ای به نام تیتوس تاتیوس این آیین را به روم معرفی کرده بود. روشن نیست کلوآکینا و ونوس چگونه در هم ادغام شدند، اما نخستین حضور این الهه روی سکه‌های رومی به قرن نخست پیش از میلاد بازمی‌گردد. 

بقایای معبد ونوس کلوآکینا، ۲۰۱۲

در فوروم رومانوم، نزدیک کلوآکا ماکسیما یک معبد کوچک اختصاص داده‌شده به ونوس کلوآکینا قرار داشت. این معبد یک محراب روباز و مدور بود که با نرده‌ای محصور شده بود. داخل این معبد دو تندیس وجود داشت که در واقع الهه ونوس را نشان می‌دادند. شاید این دو تندیس، نماد دو وجه این الهه یعنی ونوس و کلوآکینا باشند. 

ساختار اصلی معبد احتمالاً در سال ۱۷۸ قبل از میلاد در یک آتش‌سوزی تخریب شد. ساختار کنونی که در سال‌های ۱۸۹۹ و ۱۹۰۰ کشف شد، مربوط به قرن ۱ قبل از میلاد است و احتمالاً زمان دیکتاتوری سولا ساخته شده است. ممکن است آن زمان دو مجسمه ساخته شده باشد که متاسفانه حفظ نشده‌اند، اما ما به لطف تصاویر موجود روی سکه‌ها از آن‌ها آگاهیم.

مترجم: زهرا ذوالقدر