تخلف در پایان نامه دکتری بذرپاش از ادعا تا واقعیت
طی روزهای اخیر درباره پایان نامه دکتری مهرداد بذرپاش رئیس جدید دیوان محاسبات ادعاهایی مطرح شده است.
طی روزهای گذشته به دنبال رای قاطع نمایندگان مجلس شورای اسلامی در انتخاب رئیس دیوان محاسبات ادعاهایی در خصوص آقای مهرداد بذرپاش مطرح گردید. بر اساس حجم گسترده اتهامات مطرح شده در مورد ایشان منطقی به نظر می‌رسید که آقای بذرپاش به عنوان رئیس دیوان محاسبات واکنش رسانه‌ای نشان نداده و صرفا در کمیسیون تخصصی مربوطه در مجلس و دیگر مجاری قانونی در زمان مناسب موضوعات را پیگیری نماید. با توجه به جایگاه دیوان محاسبات و اقتضائات مربوط به این جایگاه نظارتی که عملا امکان رویارویی رسانه‌ای در مواجهه با اظهارنظر‌های مطرح شده در روزهای اخیر را از این جایگاه سلب می‌کند، بر همین اساس و با توجه به رسالت ذاتی رسانه که شفاف سازی و روشن گری است، این خبرگزاری پس از دسترسی به فایل رساله دکتری آقای مهرداد بذرپاش، اقدام به بررسی یکی از اتهامات مطرح شده نمود که در خصوص پایان نامه دوره دکترای تخصصی جناب آقای بذرپاش توسط یکی از کاربران خارج از کشور مطرح شده است. بر همین اساس در بررسی صورت گرفته توسط آقای جرجندی (کاربر خارج از کشور) اشکالاتی مطرح شده که در یک بررسی اولیه پاسخ بخش عمده‌ای از آن‌ها توسط خبرنگار ما شناسایی و در ادامه به آن اشاره شده است.
عدم رفرنس دهی مناسب در تعداد انگشت شماری از صفحات گزارش پایان نامه که بیشتر به یک خطای نگارشی شبیه است و اشاره به یک مورد اشکال تایپی و ادعا‌های مشابه دیگری از این دست در شرایطی ادعای سرقت علمی در این پایان نامه را توسط این کاربر خارج کشور برجسته نموده است که متاسفانه در یک موضع گیری کاملا غیر اخلاقی و سو گیرانه هیچ اشاره‌ای به کیفیت بالای یافته‌ها و نتایج ممتاز پایان نامه که منجر به اخذ درجه خیلی خوب از سوی هیات داوران شده است، نمی‌شود. اگرچه از منظر اصول نقد علمی و داوری تخصصی ادعا‌های مطرح شده فاقد وجاهت فنی (روشی) است و توسط افرادی که فاقد هرگونه سبقه آکادمیک و صلاحیت علمی است مطرح می‌شود با این حال توجه به موارد زیر در پاسخ به ادعا‌های مطرح شده حائز اهمیت می‌باشد.
۱- گام نخست در بررسی این موضوع، شناسایی مراجع رسمی در خصوص سنجش اصالت رساله‌ها و پایان نامه¬ها در کشور است. بر اساس بند دو ماده (۶) آیین نامه اجرایی قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی مصوب ۳۰/۰۵/۱۳۹۸ هیئت وزیران به شماره ۲۱۶۶۶/ت ۶۸۶۵۵ هـ پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایران داک) مرجع رسمی تائید اصالت تولیدات علمی دانشجویان در کشور است که بر همین اساس اقدام به تولید نرم افزاری به نام همانندجو نموده است. علاوه بر این بر اساس ماده (۱۰) آیین نامه ثبت و اشاعه پایان نامه¬ها و رساله‌های تحصیلات تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران ابلاغی نامه شماره ۱۹۵۹۲۹/و مورخ ۶/۹/۱۳۹۵ وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تعیین اصالت محتوا در هر مدرک و داوری آن صرفا بر پایه گزارش همانندجو صورت خواهد گرفت. بر همین اساس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایران داک) با بررسی پایان نامه‌های علمی موجود در پایگاه داده‌های ایران داک امکان بررسی کپی برداری و جعل تولیدات علمی دانشجویان تحصیلات تکمیلی را فراهم کرده است. با ارائه رساله آقای دکتر بذرپاش با عنوان «الگوی سیاست گذاری اکتساب فناوری برتر تحت شرایط تحریم (مطالعه موردی: صنعت دارویی- واکسن)» به نرم افزار مذکور مشخص گردیدکه همخوانی اثر علمی ایشان با دیگر آثار علمی کمتر از یک درصد می‌باشد و بیشترین واژگان شناسایی شده که با پایان نامه همخوانی دارند ۲۰۶ کلمه است.
شکل شماره ۱: خروجی نرم افزار رسمی مورد تایید وزارت علوم، تحقیقات و فناوری (سامانه همانندجو)
لازم به توضیح است در ابتدای این خروجی همخوانی رساله با اثر علمی خودش بررسی می‌شود که این همخوانی ۹۳ درصد می‌باشد (شکل ۱).
۲- ادعای این کاربر خارج از کشور مبنی بر عدم رفرنس دهی مورد بررسی قرار گرفت و برای نمونه چند مورد آن کنترل شد که نتایج به این شرح می‌باشد.
شکل شماره ۲: ادعای مطرح شده در خصوص عدم ذکر منابع
در خصوص ادعای مطرح شده مبنی بر عدم ارجاع به متن استفاده شده از مقاله هاشمی مشکینی (شکل ۲) بررسی‌ها نشان می‌دهد رفرنس شماره ۴۳ رساله مذکور با عنوان «۴۳-هاشمی مشکینی، امیر (۱۳۹۲)، دولت یازدهم و چالش‌های پیش‌رو در سیاست‌گذاری بخش دارویی کشور، دنیای اقتصادی، شماره ۳۶۶۰» در صفحه ۳۴۶ رساله در فهرست منابع آمده است (شکل ۳). علاوه بر این با جستجو در متن رساله بررسی‌ها نشان می‌دهد که در درون متن هم این رفرنس ذکر شده است (شکل ۴).
شکل ۳: تصویر منابع و مآخذ رفرنس هاشمی مشکینی
شکل ۴: تصویر ارجاع به منبع استفاده شده در داخل متن
شکل شماره ۵: نمونه‌ای دیگر از ادعای مطرح شده در خصوص عدم ذکر منابع
در نمونه‌ای دیگر در بررسی ادعای مطرح شده مبنی بر استفاده از پایان نامه کارشناسی ارشد رضا خانلری با عنوان «شناسایی و رتبه بندی عوامل موثر بر انتخاب تکنولوژی‌های نوین» (شکل ۵)، بررسی‌ها نشان می‌دهد که آقای بذرپاش از رفرنس دیگری با عنوان «۳۳-گودرز، مهدی و خواجه، شهرام (۱۳۹۰)، انتخاب روش مناسب همکاری فناوری برای تولید دارو در ایران، فصلنامه مدیریت توسعه فناوری/ سال اول/ شماره ۴» (شکل ۶)، استفاده کرده است و ارجاع آن به شرح شکل ذیل می‌باشد که ممکن است آقای خانلری نیز از همین رفرنس در پایان نامه خود استفاده کرده باشد.
شکل شماره ۶: تصویر منابع و ماخذ رفرنس گودرز، خواجه
۳- بر اساس نتایج بررسی صورت گرفته توسط خبرنگار ما در این رساله در مجموع ۱۲۶ رفرنس علمی معتبر استفاده شده است. این در حالی است که صرفا در ۳ مورد از منابع استفاده شده علی رغم ذکر منبع در انتهای گزارش، ارجاع داخل متن صورت نگرفته است که این درصد خطا در رفرنس دهی خطایی طبیعی در سطح یک رساله دکتری محسوب می‌شود.
۴- بررسی ارجاعات داخل متن و انتهای رساله نشان می‌دهد که از میان ۱۲۶ رفرنس ارجاع داده شده در این پایان نامه بر اساس نتایج سامانه رسمی وزارت عتف (همانندجو) در همه موارد همانندی کمتر از یک درصد گزارش شده است که براساس استاندارد‌های گزارش نویسی کاملا مطلوب و قابل قبول ارزیابی می‌شود (شکل ۱).
۵- در بررسی فرد مذکور اظهار شده بود که تیتر جلد پایان نامه آقای بذرپاش دارای غلط املایی بوده و به جای (صنعت دارویی)، واژه‌ی (صنعت داوریی) اطلاق گردید که با بررسی سوابق رساله مذکور در آرشیو کتابخانه دیجیتال دانشگاه علامه طباطبائی مشخص گردید که این واژه نیز درست درج گردیده و به نظر می‌رسدیا شیطنت رسانه‌ای بوده و یا اشتباه اپراتور.
شکل شماره ۷: تصویر عنوان پایان نامه در صفحه اول
۶- بر اساس ضوابط و دستورالعمل‌های موجود، ارزیابی کیفیت و سنجش اعتبار و صحت رساله‌های تحصیلات تکمیلی در سه مرحله صورت می‌پذیرد. مرحله نخست حین نگارش پایان نامه است که تیمی متشکل از استاد راهنما، دو استاد مشاور و داوران تخصصی گام به گام مراحل انجام تحقیق را نظارت کرده و گزارش پیشرفت کار و کیفیت هر مرحله را به دقت بررسی و تایید می‌نمایند.
مرحله دوم در زمان دفاع از متن پایانی گزارش تحقیق است که مجددا با حضور تیم راهنما، مشاوران و داوران از نظر رعایت ضوابط پژوهشی و اصول علمی پایان نامه مجددا بررسی و ارزیابی می‌شود. در این مرحله به گواهی اسناد موجود پایان نامه آقای دکتر بذرپاش با نظر قاطع هیات داوران با درجه خیلی خوب مورد پذیرش قرار گرفته است. صرف نظر از برخی شبهات مطرح شده باید به این نکته مهم توجه کرد که کسب درجه خیلی خوب در پایان نامه دکترای تخصصی تابع ضوابط و دستورالعمل‌های دقیق و سخت گیرانه‌ای است که از جمله این ضوابط می‌توان به رعایت دقیق اصول روشی، نوآوری در موضوع، قوت و کیفیت یافته‌ها و دستاورد‌های ملموس آن در مرز دانش اشاره کرد. بی تردیدکسب چنین درجه‌ای با نظر مستقیم و داوری سخت گیرانه دو استاد تمام و سه دانشیار مطرح رشته مدیریت که یکی از آن‌ها به عنوان چهره ممتاز علمی و در فهرست ۱۰۰ دانشمند پر ارجاع جهان و دیگری به عنوان پژوهشگر برگزیده کشور در سال ۹۸ انتخاب شده است، منشا اصلی اعتبار و قضاوت در خصوص روایی و کیفیت این پایان نامه محسوب می‌شود.
شکل شماره ۸: اعضای هیات داوران دفاع از رساله دکتر مهرداد بذرپاش
در مرحله سوم، سامانه رسمی وزارت علوم تحقیقات و فناوری هرگونه مشابهت با اسناد معتبر نمایه شده را بررسی و گزارش دهی می‌کند که بر اساس بررسی و مراجعه به این سامانه میزان همانندی با اسناد معتبر نمایه شده در همه موارد کمتر از یک درصد گزارش شده است که کاملا نرمال محسوب می‌شود.
عدم تمایز سهوی یا عمدی میان خطای اپراتوری و سرقت علمی، نه تنها ظلمی نابخشودنی به ساحت علم است بلکه یک بدعت نابخردانه و خطرناک در عرصه اخلاق حرفه‌ای محسوب می‌شود. قضاوت کلی و تعمیم جزء به کل بدون در نظر گرفتن اصول داوری حرفه‌ای و قضاوت منصفانه، تلاشی مغلطه آلود و سفسطه‌ای غیر منطقی برای موجه نشان دادن اغراض سیاسی است.
ساحت علم مبرا از این است که دستاویز تنگ نظری‌های سیاسی قرار گیرد؛ نباید مخالفت با یک نفر منجر به زیر سوال بردن یک دانشگاه بزرگ و معتبر و اساتید مجرب آن شود. اساتیدی که با دلسوزی و همت خود سعی در پیشرفت کشور دارند شایسته نیست با این روش‌های غیر اخلاقی و ناجوانمردانه حرمت زحماتشان نگه داشته نشود.
وَلَا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَىٰ أَلَّا تَعْدِلُوا ۚ اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَىٰ ۖ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ
عدم رفرنس دهی مناسب در تعداد انگشت شماری از صفحات گزارش پایان نامه که بیشتر به یک خطای نگارشی شبیه است و اشاره به یک مورد اشکال تایپی و ادعا‌های مشابه دیگری از این دست در شرایطی ادعای سرقت علمی در این پایان نامه را توسط این کاربر خارج کشور برجسته نموده است که متاسفانه در یک موضع گیری کاملا غیر اخلاقی و سو گیرانه هیچ اشاره‌ای به کیفیت بالای یافته‌ها و نتایج ممتاز پایان نامه که منجر به اخذ درجه خیلی خوب از سوی هیات داوران شده است، نمی‌شود. اگرچه از منظر اصول نقد علمی و داوری تخصصی ادعا‌های مطرح شده فاقد وجاهت فنی (روشی) است و توسط افرادی که فاقد هرگونه سبقه آکادمیک و صلاحیت علمی است مطرح می‌شود با این حال توجه به موارد زیر در پاسخ به ادعا‌های مطرح شده حائز اهمیت می‌باشد.
۱- گام نخست در بررسی این موضوع، شناسایی مراجع رسمی در خصوص سنجش اصالت رساله‌ها و پایان نامه¬ها در کشور است. بر اساس بند دو ماده (۶) آیین نامه اجرایی قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی مصوب ۳۰/۰۵/۱۳۹۸ هیئت وزیران به شماره ۲۱۶۶۶/ت ۶۸۶۵۵ هـ پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایران داک) مرجع رسمی تائید اصالت تولیدات علمی دانشجویان در کشور است که بر همین اساس اقدام به تولید نرم افزاری به نام همانندجو نموده است. علاوه بر این بر اساس ماده (۱۰) آیین نامه ثبت و اشاعه پایان نامه¬ها و رساله‌های تحصیلات تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران ابلاغی نامه شماره ۱۹۵۹۲۹/و مورخ ۶/۹/۱۳۹۵ وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تعیین اصالت محتوا در هر مدرک و داوری آن صرفا بر پایه گزارش همانندجو صورت خواهد گرفت. بر همین اساس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایران داک) با بررسی پایان نامه‌های علمی موجود در پایگاه داده‌های ایران داک امکان بررسی کپی برداری و جعل تولیدات علمی دانشجویان تحصیلات تکمیلی را فراهم کرده است. با ارائه رساله آقای دکتر بذرپاش با عنوان «الگوی سیاست گذاری اکتساب فناوری برتر تحت شرایط تحریم (مطالعه موردی: صنعت دارویی- واکسن)» به نرم افزار مذکور مشخص گردیدکه همخوانی اثر علمی ایشان با دیگر آثار علمی کمتر از یک درصد می‌باشد و بیشترین واژگان شناسایی شده که با پایان نامه همخوانی دارند ۲۰۶ کلمه است.
شکل شماره ۱: خروجی نرم افزار رسمی مورد تایید وزارت علوم، تحقیقات و فناوری (سامانه همانندجو)
لازم به توضیح است در ابتدای این خروجی همخوانی رساله با اثر علمی خودش بررسی می‌شود که این همخوانی ۹۳ درصد می‌باشد (شکل ۱).
۲- ادعای این کاربر خارج از کشور مبنی بر عدم رفرنس دهی مورد بررسی قرار گرفت و برای نمونه چند مورد آن کنترل شد که نتایج به این شرح می‌باشد.
شکل شماره ۲: ادعای مطرح شده در خصوص عدم ذکر منابع
در خصوص ادعای مطرح شده مبنی بر عدم ارجاع به متن استفاده شده از مقاله هاشمی مشکینی (شکل ۲) بررسی‌ها نشان می‌دهد رفرنس شماره ۴۳ رساله مذکور با عنوان «۴۳-هاشمی مشکینی، امیر (۱۳۹۲)، دولت یازدهم و چالش‌های پیش‌رو در سیاست‌گذاری بخش دارویی کشور، دنیای اقتصادی، شماره ۳۶۶۰» در صفحه ۳۴۶ رساله در فهرست منابع آمده است (شکل ۳). علاوه بر این با جستجو در متن رساله بررسی‌ها نشان می‌دهد که در درون متن هم این رفرنس ذکر شده است (شکل ۴).
شکل ۳: تصویر منابع و مآخذ رفرنس هاشمی مشکینی
شکل ۴: تصویر ارجاع به منبع استفاده شده در داخل متن
شکل شماره ۵: نمونه‌ای دیگر از ادعای مطرح شده در خصوص عدم ذکر منابع
در نمونه‌ای دیگر در بررسی ادعای مطرح شده مبنی بر استفاده از پایان نامه کارشناسی ارشد رضا خانلری با عنوان «شناسایی و رتبه بندی عوامل موثر بر انتخاب تکنولوژی‌های نوین» (شکل ۵)، بررسی‌ها نشان می‌دهد که آقای بذرپاش از رفرنس دیگری با عنوان «۳۳-گودرز، مهدی و خواجه، شهرام (۱۳۹۰)، انتخاب روش مناسب همکاری فناوری برای تولید دارو در ایران، فصلنامه مدیریت توسعه فناوری/ سال اول/ شماره ۴» (شکل ۶)، استفاده کرده است و ارجاع آن به شرح شکل ذیل می‌باشد که ممکن است آقای خانلری نیز از همین رفرنس در پایان نامه خود استفاده کرده باشد.
شکل شماره ۶: تصویر منابع و ماخذ رفرنس گودرز، خواجه
۳- بر اساس نتایج بررسی صورت گرفته توسط خبرنگار ما در این رساله در مجموع ۱۲۶ رفرنس علمی معتبر استفاده شده است. این در حالی است که صرفا در ۳ مورد از منابع استفاده شده علی رغم ذکر منبع در انتهای گزارش، ارجاع داخل متن صورت نگرفته است که این درصد خطا در رفرنس دهی خطایی طبیعی در سطح یک رساله دکتری محسوب می‌شود.
۴- بررسی ارجاعات داخل متن و انتهای رساله نشان می‌دهد که از میان ۱۲۶ رفرنس ارجاع داده شده در این پایان نامه بر اساس نتایج سامانه رسمی وزارت عتف (همانندجو) در همه موارد همانندی کمتر از یک درصد گزارش شده است که براساس استاندارد‌های گزارش نویسی کاملا مطلوب و قابل قبول ارزیابی می‌شود (شکل ۱).
۵- در بررسی فرد مذکور اظهار شده بود که تیتر جلد پایان نامه آقای بذرپاش دارای غلط املایی بوده و به جای (صنعت دارویی)، واژه‌ی (صنعت داوریی) اطلاق گردید که با بررسی سوابق رساله مذکور در آرشیو کتابخانه دیجیتال دانشگاه علامه طباطبائی مشخص گردید که این واژه نیز درست درج گردیده و به نظر می‌رسدیا شیطنت رسانه‌ای بوده و یا اشتباه اپراتور.
شکل شماره ۷: تصویر عنوان پایان نامه در صفحه اول
۶- بر اساس ضوابط و دستورالعمل‌های موجود، ارزیابی کیفیت و سنجش اعتبار و صحت رساله‌های تحصیلات تکمیلی در سه مرحله صورت می‌پذیرد. مرحله نخست حین نگارش پایان نامه است که تیمی متشکل از استاد راهنما، دو استاد مشاور و داوران تخصصی گام به گام مراحل انجام تحقیق را نظارت کرده و گزارش پیشرفت کار و کیفیت هر مرحله را به دقت بررسی و تایید می‌نمایند.
مرحله دوم در زمان دفاع از متن پایانی گزارش تحقیق است که مجددا با حضور تیم راهنما، مشاوران و داوران از نظر رعایت ضوابط پژوهشی و اصول علمی پایان نامه مجددا بررسی و ارزیابی می‌شود. در این مرحله به گواهی اسناد موجود پایان نامه آقای دکتر بذرپاش با نظر قاطع هیات داوران با درجه خیلی خوب مورد پذیرش قرار گرفته است. صرف نظر از برخی شبهات مطرح شده باید به این نکته مهم توجه کرد که کسب درجه خیلی خوب در پایان نامه دکترای تخصصی تابع ضوابط و دستورالعمل‌های دقیق و سخت گیرانه‌ای است که از جمله این ضوابط می‌توان به رعایت دقیق اصول روشی، نوآوری در موضوع، قوت و کیفیت یافته‌ها و دستاورد‌های ملموس آن در مرز دانش اشاره کرد. بی تردیدکسب چنین درجه‌ای با نظر مستقیم و داوری سخت گیرانه دو استاد تمام و سه دانشیار مطرح رشته مدیریت که یکی از آن‌ها به عنوان چهره ممتاز علمی و در فهرست ۱۰۰ دانشمند پر ارجاع جهان و دیگری به عنوان پژوهشگر برگزیده کشور در سال ۹۸ انتخاب شده است، منشا اصلی اعتبار و قضاوت در خصوص روایی و کیفیت این پایان نامه محسوب می‌شود.
شکل شماره ۸: اعضای هیات داوران دفاع از رساله دکتر مهرداد بذرپاش
در مرحله سوم، سامانه رسمی وزارت علوم تحقیقات و فناوری هرگونه مشابهت با اسناد معتبر نمایه شده را بررسی و گزارش دهی می‌کند که بر اساس بررسی و مراجعه به این سامانه میزان همانندی با اسناد معتبر نمایه شده در همه موارد کمتر از یک درصد گزارش شده است که کاملا نرمال محسوب می‌شود.
عدم تمایز سهوی یا عمدی میان خطای اپراتوری و سرقت علمی، نه تنها ظلمی نابخشودنی به ساحت علم است بلکه یک بدعت نابخردانه و خطرناک در عرصه اخلاق حرفه‌ای محسوب می‌شود. قضاوت کلی و تعمیم جزء به کل بدون در نظر گرفتن اصول داوری حرفه‌ای و قضاوت منصفانه، تلاشی مغلطه آلود و سفسطه‌ای غیر منطقی برای موجه نشان دادن اغراض سیاسی است.
ساحت علم مبرا از این است که دستاویز تنگ نظری‌های سیاسی قرار گیرد؛ نباید مخالفت با یک نفر منجر به زیر سوال بردن یک دانشگاه بزرگ و معتبر و اساتید مجرب آن شود. اساتیدی که با دلسوزی و همت خود سعی در پیشرفت کشور دارند شایسته نیست با این روش‌های غیر اخلاقی و ناجوانمردانه حرمت زحماتشان نگه داشته نشود.
وَلَا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَىٰ أَلَّا تَعْدِلُوا ۚ اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَىٰ ۖ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ