نجات فوك خزري؛ شعاري كه عملي نشد
حيات‌وحش ايران در دهه اخير در سراشيبي انقراض افتاده و هر روز بر سرعت كشتار حيوانات افزوده مي‌شود. انتشار عكس شكار گونه‌هاي در خطر انقراض در شبكه‌هاي اجتماعي، مساله‌اي است كه اين روزها ذهن بسياري از مردم را به‌خود مشغول كرده و اين سوال را براي‌شان ايجاد كرده است كه آيا ايراني‌ها با حيات‌وحش نامهربان شده‌اند؟ اما به‌گفته فعالان و كارشناسان محيط زيست، ايراني‌ها در اين سال‌ها با حيات‌وحش مهربان‌تر شده‌اند.
اما شوربختانه در ميان تمامي اين كمپين‌ها و اقدامات حمايتي، خبري از فوك‌هاي خزري و حال و روز ناخوش آن‌ها نيست، فوك‌هايي كه تنها در طول چند دهه اخير جمعيت يك ميليوني آن‌ها به 100 هزار رسيده است و هر روز نيز خبري از كشف يك لاشه فوك در سواحل خزر منتشر مي‌شود.اگر سراغی از گونه‌های مختلف کشور بگیریم، اغلب در شرایط بحرانی انقراض قرار دارند و انگار موضوع حفاظت از حیات وحش در سازمان حفاظت‌محیط‌زیست به مقوله‌ای فانتزی و جانبی تبدیل شده است. یکی از همین گونه‌هاي در حال انقراض، فوک خزری است که میان مردم شمال ایران، سگ آبی نیز نامیده می شود.فوک خزری از کوچک‌ترین اعضای خانواده فوک‌های حقیقی یا فوک های بدون گوش است. فوک‌ها را باید جانورانی با ارزش دانست که حتی با مدفوع خود یک منبع غذایی در دریای خزر به وجود مي‌آورند و نابودی آن‌ها، اکوسیستم خزر را به خطر می‌اندازد. در واقع فوک‌ها با خوردن آبزیان بیمار و ایجاد تعادل در جمعیت آن‌ها، در اکوسیستم دریای خزر نقش مهمی ایفا می‌کنند.
حال و روز ناخوش فوك‌هاي خزري
به گفته کارشناسان، پیش از فروپاشی شوروی سابق، تعداد فوک‌هاي خزری نزدیک به یک میلیون بوده اما امروز تعداد آن‌ها را تنها 100 هزار قطعه می‌دانند و طبق لیست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت حیوانات(IUCN) فوک های خزری به عنوان گونه آسیب‌‌پذیر ،حساس و در معرض خطر شناسایی شده اند .براساس آمار، کشتار فوک‌های دریایی در ایران بیش از سایر کشورهای حاشیه دریاي مازندران است. ترکمن‌ها و صیادانی که در دریای مازندران هستند، فوک را رقیب خود دانسته و فکر می‌کنند این فوک‌ها ماهی‌ها را از بین می‌برند ، حتی در قایق‌های ماهیگیری ترکمن‌ها، چماق‌هایی مخصوص زماني‌كه فوک‌ها به تور ماهيگيري برخورد مي‌كنند، وجود دارد. آن‌ها با آن چماق، فوك‌ها را بي‌رحمانه مي‌كشند و جنازه آن‌ها را داخل آب می اندازند و بعد از مدتی، دریا جنازه فوک را به سمت ساحل مي‌آورد. جنازه فوك‌هايي كه در ساحل مشاهده مي‌شود و بازتاب خبري دارد، نتيجه همان كشتار ماهيگيران است.
رامين محمديان، مدیر سمن‌هاي محيط‌زيستي گیلان با تاكيد بر اينكه شکار بی‌رویه فوک‌ها برای استفاده از پوست و گوشت آن‌ها توسط همسایگان شمالی دریای کاسپین صورت می‌گیرد؛ به «قانون» مي‌گويد:« البته ساحل نشینان جنوبی دریای کاسپین به‌خاطر اعتقادات مذهبی از گوشت و پوست آن استفاده نمی‌کنند».
محمديان با اشاره به عوامل کاهش فوک خزری در دو دهه گذشته ادامه مي‌دهد: «تکثیر نوعی شانه‌داران ژله‌ای مهاجم به نام «نمیوپسین» از طریق کانال ولگا – دن وارد کاسپین شده و در سال‌های گذشته آسیب جدی بر اکوسیستم دریا وارد کرده و موجب به هم خوردن زنجیره غذایی آبزیان و کاهش فوک‌هاي نيز شده است. شانه‌دارهای مهاجم از پلانکتون‌ها وزئو پلانکتون‌ها تغذیه می‌کنند. پلانکتون‌ها وزئو پلانکتون‌های موجود در دریا بسیار کاهش یافته است؛ از آنجا‌که پلانکتون‌ها وزئو پلانکتون‌ها، غذای اصلی ماهی‌های کوچک مانند کیلکا هستند، باتوجه به كاهش منبع غذايي اين ماهي‌ها، جمعيت كليكا نيز كاهش‌يافته و نكته قابل توجه اينجاست كه کیلکا منبع تغذیه بسیار مهم فوک‌هاست».
اين فعال محيط زيست گيلاني با اشاره به اينكه تورهای صیادی در آب‌های ایران از دیگر عوامل تهدید کننده فوك است، بيان مي‌كند: «ماهیان گرفتار شده در تورها، غذای آماده برای فوک بوده که موجب خسارت به تورهای صیادان می‌شود و این موضوع سبب می‌شود به محض مشاهده فوک توسط ماهيگيران، کشته شوند. گرمایش زمین ، ذوب یخ‌های بخش شمالی دریای کاسپین، آلودگی محیطی و انواع بیماری‌های ناشناخته از ديگر عوامل نابودي اين گونه جانوري است».
فاضلاب؛ بلاي جان فوك‌ها
محمديان درباره تاثير فاضلاب‌هاي گيلان بر انقراض فوك‌هاي خزري به «قانون» مي‌گويد:« با توجه به اینکه بيشتر شهرهای گيلان فاقد سیستم تصفیه فاضلاب هستند، فاضلاب آن‌ها بدون تصفیه و به‌صورت مستقیم وارد دریا می‌شود. در كنار عدم وجود سيستم‌هاي تصفيه‌فاضلاب كارآمد، مشكل عدم وجود شبکه‌جمع‌آوری آب‌های سطحی در مناطق شهری نيز باعث افزايش ميزان فاضلاب توليدي پس از بارندگي‌ها مي‌شود. در استان شهرك‌هاي صنعتي، نواحي صنعتي و نواحي کارگاهی بسياري وجود دارد كه فاقد سیستم تصفیه مناسب هستند. فاضلاب صنعتي نيز وارد دريا مي‌شود. همچنين در حدود 200 هزار هكتار اراضي گيلان زير كشت محصولات كشاورزي قرار دارند و به اين محصولات در دوره كشت، انواع كود و سموم افزوده مي‌شود كه باقي‌مانده اين مواد نيز از طريق زهاب‌هاي كشاورزي به‌صورت مستقيم و غير مستقيم به دريا وارد مي‌شوند. بحران ديگر در اين بخش به زباله اختصاص دارد؛ ميزان زباله هاي توليد شده تقريبا 2000 تن در روز است. برخي از مكان‌هاي دفن پسماند در ساحل دريا واقع هستند كه به راحتي شيرابه زباله وارد دريا مي‌شود. تمامي اين فاضلاب‌ها و شيرابه‌ها بر زندگي فوك‌ها خزري تاثير گذاشته و عوامل مهم بيماري و مرگ آن‌ها به‌شمار مي‌روند».
منابع غذايي فوك‌ها محو مي‌شوند
اين فعال محيط زيست گيلاني مي‌افزايد: «وجود انواع آلاینده‌ها بر لارو و مراحل تخم‌گذاری ماهی اثر گذاشته و با ایجاد مشکلات ژنتیکی و رفتاری غدد؛ تولیدمثل آن‌ها را متاثر می سازد. علاوه برآن برداشت بی رویه شن و ماسه و تجاوز به حریم و بستررودخانه‌ها از عوامل مهم تخریب رودخانه‌های حوزه آبریز دریای کاسپین است. به عبارت دیگر می توان گفت که آبزیان دریای کاسپین درحوزه جنوبی ، زایشگاه خود را از دست می‌دهند و این امر در زنجیره غذایی فوک‌ها تاثیرات منفی بسیاری گذاشته است».
مراسم‌هايي كه ثمر ندارد!
محمديان با اشاره به اينكه برگزاري مراسم روز دریای کاسپین با حضور پروين فرشچي، معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست و ديگر مسولان براي اين دريا و اكوسيستم آن نتيجه‌اي در بر نداشت، مي‌گويد: «پیشنهادی که سه سال گذشته مطرح شده بود، دوباره طرح شد. پيشنهاد منقوش شدن کشتی‌های شرکت کشتیرانی به تصویر فوک خزري در این روز رونمایی شد! البته در این مراسم نيز مسئولان از كاهش تعداد فوک‌ها ، آلودگی دریا ، شکار و صید ناخواسته و... اظهار تاسف كردند! اما آیا سازمانی که خود متولی این امر «محیط‌زیست دریایی» است‌تنها باید اظهار تاسف كند؟ آیا دستگاه متولی نباید اقدامات موثر در این شرایط بحرانی دریای کاسپین به‌ويژه درباره با فوک را در دستور کار خود قرار دهد؟پس از انتصاب فرشچی به سمت معاون محیط زیست دریایی سازمان، او بارها به استان خوش آب هوا و سرسبز وگردشگر‌پذیر گیلان سفر داشته اند و قطعا با چالش‌ها و مشکلات حوزه محیط زیست دریایی مواجه شده‌اند ؛ آیا تاکنون جهت حمایت همه جانبه از تنها پستاندار دریای کاسپین اقدامات موثری داشته‌اند ؟جهت جلب مشارکت‌های مردمی به‌ويژه ساحل‌نشینان گیلان در حفاظت از فوک خزری اقدامی صورت گرفته است ؟آیا تاکنون جهت مدیریت فعالیت‌های شیلاتی و صیادی و ترویج مشاغل جایگزین برای صیادان گیلان اقدامی شده است؟ برنامه مدون جهت پایش فوک در مناطق ساحلی و دریایی استان گیلان تدوین کرده‌اند؟ آیا بانک جامع داده‌های اکولوژیک ( شامل فون وفلور دریایی، ساحلی و رودخانه ای) برای مطالعات آینده و سیاست‌گذاری‌های مدیریتی در مقیاس ملی ، منطقه‌ای و محلی در اداره کل حفاظت محیط زیست گیلان وجود دارد؟ و در آخرين پرسش؛ چرا تاکنون مرکز تیمار و درمان فوک‌های آسیب دیده در گیلان ایجاد نشده است ؟ پرسش‌هايي كه بارها از مسئولان پرسيده شده اما پاسخي براي آن‌ها وجود ندارد.»
تعادل در اكوسيستم دريا با فوك‌ها
فوک خزری یکی از پستانداران کمیاب آبزی دنیاست که فقط در کاسپین و رودخانه‌های منتهی به آن زندگی می‌كند. ساحل‌نشینان جنوب کاسپین به آن سگ آبی می‌گویند . فوک‌ها در میان هزار نوع جاندار کاسپین تنها پستاندار این دریا محسوب می‌شوند. فوک‌ها جانورانی با ارزش هستند که حتی با مدفوع خود یک منبع غذایی دریایی به وجود می‌آورند. فوک‌ها با خوردن آبزیان بیمار و ایجاد تعادل در جمعیت آن‌ها نقش موثری ایفا مي‌كنند؛ بنابراین نابودی فوک تهدیدی برای اکوسیستم دریای کاسپین است. فوک ها بیشتر در بهار، تابستان و پاییز در آب‌های ایران زندگی می کنند و برای زایمان به مناطق یخی در شمال دریای کاسپین مهاجرت می‌کنند، زادآوری فوک ها معمولا در اواخر زمستان و روی یخ‌های شمال دریا صورت گرفته و معمولا یک توله به دنیا می آورند. رنگ توله ها سفید است ، جفت گیری فوک ها بلافاصله پس از زادآوری بر روی یخ‌ها انجام می گیرد و مدت آبستنی آن 11 ماه است. فوک ها مهاجرت سالانه منظمی دارند و به دمای آب بسیار وابسته اند ، وقتی دمای آب افزایش می یابد به بخش هایی که آب عمیق تر و قاعدتا سردتر است مهاجرت می کنند به همین خاطر آب‌های ایرانی کاسپین با عمق بالا محلی مناسب در سه فصل اول سال برای فوك‌هاست.
حال و روز ناخوش فوك‌هاي خزري
به گفته کارشناسان، پیش از فروپاشی شوروی سابق، تعداد فوک‌هاي خزری نزدیک به یک میلیون بوده اما امروز تعداد آن‌ها را تنها 100 هزار قطعه می‌دانند و طبق لیست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت حیوانات(IUCN) فوک های خزری به عنوان گونه آسیب‌‌پذیر ،حساس و در معرض خطر شناسایی شده اند .براساس آمار، کشتار فوک‌های دریایی در ایران بیش از سایر کشورهای حاشیه دریاي مازندران است. ترکمن‌ها و صیادانی که در دریای مازندران هستند، فوک را رقیب خود دانسته و فکر می‌کنند این فوک‌ها ماهی‌ها را از بین می‌برند ، حتی در قایق‌های ماهیگیری ترکمن‌ها، چماق‌هایی مخصوص زماني‌كه فوک‌ها به تور ماهيگيري برخورد مي‌كنند، وجود دارد. آن‌ها با آن چماق، فوك‌ها را بي‌رحمانه مي‌كشند و جنازه آن‌ها را داخل آب می اندازند و بعد از مدتی، دریا جنازه فوک را به سمت ساحل مي‌آورد. جنازه فوك‌هايي كه در ساحل مشاهده مي‌شود و بازتاب خبري دارد، نتيجه همان كشتار ماهيگيران است.
رامين محمديان، مدیر سمن‌هاي محيط‌زيستي گیلان با تاكيد بر اينكه شکار بی‌رویه فوک‌ها برای استفاده از پوست و گوشت آن‌ها توسط همسایگان شمالی دریای کاسپین صورت می‌گیرد؛ به «قانون» مي‌گويد:« البته ساحل نشینان جنوبی دریای کاسپین به‌خاطر اعتقادات مذهبی از گوشت و پوست آن استفاده نمی‌کنند».
محمديان با اشاره به عوامل کاهش فوک خزری در دو دهه گذشته ادامه مي‌دهد: «تکثیر نوعی شانه‌داران ژله‌ای مهاجم به نام «نمیوپسین» از طریق کانال ولگا – دن وارد کاسپین شده و در سال‌های گذشته آسیب جدی بر اکوسیستم دریا وارد کرده و موجب به هم خوردن زنجیره غذایی آبزیان و کاهش فوک‌هاي نيز شده است. شانه‌دارهای مهاجم از پلانکتون‌ها وزئو پلانکتون‌ها تغذیه می‌کنند. پلانکتون‌ها وزئو پلانکتون‌های موجود در دریا بسیار کاهش یافته است؛ از آنجا‌که پلانکتون‌ها وزئو پلانکتون‌ها، غذای اصلی ماهی‌های کوچک مانند کیلکا هستند، باتوجه به كاهش منبع غذايي اين ماهي‌ها، جمعيت كليكا نيز كاهش‌يافته و نكته قابل توجه اينجاست كه کیلکا منبع تغذیه بسیار مهم فوک‌هاست».
اين فعال محيط زيست گيلاني با اشاره به اينكه تورهای صیادی در آب‌های ایران از دیگر عوامل تهدید کننده فوك است، بيان مي‌كند: «ماهیان گرفتار شده در تورها، غذای آماده برای فوک بوده که موجب خسارت به تورهای صیادان می‌شود و این موضوع سبب می‌شود به محض مشاهده فوک توسط ماهيگيران، کشته شوند. گرمایش زمین ، ذوب یخ‌های بخش شمالی دریای کاسپین، آلودگی محیطی و انواع بیماری‌های ناشناخته از ديگر عوامل نابودي اين گونه جانوري است».
فاضلاب؛ بلاي جان فوك‌ها
محمديان درباره تاثير فاضلاب‌هاي گيلان بر انقراض فوك‌هاي خزري به «قانون» مي‌گويد:« با توجه به اینکه بيشتر شهرهای گيلان فاقد سیستم تصفیه فاضلاب هستند، فاضلاب آن‌ها بدون تصفیه و به‌صورت مستقیم وارد دریا می‌شود. در كنار عدم وجود سيستم‌هاي تصفيه‌فاضلاب كارآمد، مشكل عدم وجود شبکه‌جمع‌آوری آب‌های سطحی در مناطق شهری نيز باعث افزايش ميزان فاضلاب توليدي پس از بارندگي‌ها مي‌شود. در استان شهرك‌هاي صنعتي، نواحي صنعتي و نواحي کارگاهی بسياري وجود دارد كه فاقد سیستم تصفیه مناسب هستند. فاضلاب صنعتي نيز وارد دريا مي‌شود. همچنين در حدود 200 هزار هكتار اراضي گيلان زير كشت محصولات كشاورزي قرار دارند و به اين محصولات در دوره كشت، انواع كود و سموم افزوده مي‌شود كه باقي‌مانده اين مواد نيز از طريق زهاب‌هاي كشاورزي به‌صورت مستقيم و غير مستقيم به دريا وارد مي‌شوند. بحران ديگر در اين بخش به زباله اختصاص دارد؛ ميزان زباله هاي توليد شده تقريبا 2000 تن در روز است. برخي از مكان‌هاي دفن پسماند در ساحل دريا واقع هستند كه به راحتي شيرابه زباله وارد دريا مي‌شود. تمامي اين فاضلاب‌ها و شيرابه‌ها بر زندگي فوك‌ها خزري تاثير گذاشته و عوامل مهم بيماري و مرگ آن‌ها به‌شمار مي‌روند».
منابع غذايي فوك‌ها محو مي‌شوند
اين فعال محيط زيست گيلاني مي‌افزايد: «وجود انواع آلاینده‌ها بر لارو و مراحل تخم‌گذاری ماهی اثر گذاشته و با ایجاد مشکلات ژنتیکی و رفتاری غدد؛ تولیدمثل آن‌ها را متاثر می سازد. علاوه برآن برداشت بی رویه شن و ماسه و تجاوز به حریم و بستررودخانه‌ها از عوامل مهم تخریب رودخانه‌های حوزه آبریز دریای کاسپین است. به عبارت دیگر می توان گفت که آبزیان دریای کاسپین درحوزه جنوبی ، زایشگاه خود را از دست می‌دهند و این امر در زنجیره غذایی فوک‌ها تاثیرات منفی بسیاری گذاشته است».
مراسم‌هايي كه ثمر ندارد!
محمديان با اشاره به اينكه برگزاري مراسم روز دریای کاسپین با حضور پروين فرشچي، معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست و ديگر مسولان براي اين دريا و اكوسيستم آن نتيجه‌اي در بر نداشت، مي‌گويد: «پیشنهادی که سه سال گذشته مطرح شده بود، دوباره طرح شد. پيشنهاد منقوش شدن کشتی‌های شرکت کشتیرانی به تصویر فوک خزري در این روز رونمایی شد! البته در این مراسم نيز مسئولان از كاهش تعداد فوک‌ها ، آلودگی دریا ، شکار و صید ناخواسته و... اظهار تاسف كردند! اما آیا سازمانی که خود متولی این امر «محیط‌زیست دریایی» است‌تنها باید اظهار تاسف كند؟ آیا دستگاه متولی نباید اقدامات موثر در این شرایط بحرانی دریای کاسپین به‌ويژه درباره با فوک را در دستور کار خود قرار دهد؟پس از انتصاب فرشچی به سمت معاون محیط زیست دریایی سازمان، او بارها به استان خوش آب هوا و سرسبز وگردشگر‌پذیر گیلان سفر داشته اند و قطعا با چالش‌ها و مشکلات حوزه محیط زیست دریایی مواجه شده‌اند ؛ آیا تاکنون جهت حمایت همه جانبه از تنها پستاندار دریای کاسپین اقدامات موثری داشته‌اند ؟جهت جلب مشارکت‌های مردمی به‌ويژه ساحل‌نشینان گیلان در حفاظت از فوک خزری اقدامی صورت گرفته است ؟آیا تاکنون جهت مدیریت فعالیت‌های شیلاتی و صیادی و ترویج مشاغل جایگزین برای صیادان گیلان اقدامی شده است؟ برنامه مدون جهت پایش فوک در مناطق ساحلی و دریایی استان گیلان تدوین کرده‌اند؟ آیا بانک جامع داده‌های اکولوژیک ( شامل فون وفلور دریایی، ساحلی و رودخانه ای) برای مطالعات آینده و سیاست‌گذاری‌های مدیریتی در مقیاس ملی ، منطقه‌ای و محلی در اداره کل حفاظت محیط زیست گیلان وجود دارد؟ و در آخرين پرسش؛ چرا تاکنون مرکز تیمار و درمان فوک‌های آسیب دیده در گیلان ایجاد نشده است ؟ پرسش‌هايي كه بارها از مسئولان پرسيده شده اما پاسخي براي آن‌ها وجود ندارد.»
تعادل در اكوسيستم دريا با فوك‌ها
فوک خزری یکی از پستانداران کمیاب آبزی دنیاست که فقط در کاسپین و رودخانه‌های منتهی به آن زندگی می‌كند. ساحل‌نشینان جنوب کاسپین به آن سگ آبی می‌گویند . فوک‌ها در میان هزار نوع جاندار کاسپین تنها پستاندار این دریا محسوب می‌شوند. فوک‌ها جانورانی با ارزش هستند که حتی با مدفوع خود یک منبع غذایی دریایی به وجود می‌آورند. فوک‌ها با خوردن آبزیان بیمار و ایجاد تعادل در جمعیت آن‌ها نقش موثری ایفا مي‌كنند؛ بنابراین نابودی فوک تهدیدی برای اکوسیستم دریای کاسپین است. فوک ها بیشتر در بهار، تابستان و پاییز در آب‌های ایران زندگی می کنند و برای زایمان به مناطق یخی در شمال دریای کاسپین مهاجرت می‌کنند، زادآوری فوک ها معمولا در اواخر زمستان و روی یخ‌های شمال دریا صورت گرفته و معمولا یک توله به دنیا می آورند. رنگ توله ها سفید است ، جفت گیری فوک ها بلافاصله پس از زادآوری بر روی یخ‌ها انجام می گیرد و مدت آبستنی آن 11 ماه است. فوک ها مهاجرت سالانه منظمی دارند و به دمای آب بسیار وابسته اند ، وقتی دمای آب افزایش می یابد به بخش هایی که آب عمیق تر و قاعدتا سردتر است مهاجرت می کنند به همین خاطر آب‌های ایرانی کاسپین با عمق بالا محلی مناسب در سه فصل اول سال برای فوك‌هاست.