مروت و مدارا

عبدالرحمن فتح‌الهی: طی روزهای اخیر شاهد موضع‌گیری‌های متفاوتی از جانب دونالد ترامپ درباره ایران هستیم که شاخص‌ترین آنها، گفت‌وگوی رئیس‌جمهور جدید آمریکا با شبکه فاکس‌نیوز است. ترامپ در این مصاحبه گفته بود: «تنها چیزی که در مورد ایران می‌خواهم، این است که آنها یک کشور عالی داشته باشند. آنها پتانسیل خوبی دارند و مردم شگفت‌انگیزی هستند. فقط ایران نباید سلاح هسته‌ای داشته باشد». حداقل برداشت از مواضع ترامپ این است که برخلاف ارزیابی‌های اولیه، مستأجر جدید کاخ سفید فعلا از در تعامل با ایران وارد شده و امید به مذاکرات و توافق تازه با تهران دارد.

در سوی دیگر هم همتای ایرانی ترامپ پالس خود را برای چندمین بار ارسال کرد و خواهان مذاکره شد. مسعود پزشکیان پنجشنبه هفته گذشته با خواندن این بیت که «آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرف است/ با دوستان مروت با دشمنان مدارا»، با مثالی از کشور چین افزود: «این کشور (چین) با تمام عظمتی که دارد اولین دشمن خود را آمریکا می‌داند، با‌این‌حال با او مدارا می‌کند برای اینکه می‌خواهد حداکثر منفعت را از دنیایی که در آن زندگی می‌کند داشته باشد». لذا رئیس‌جمهور ایران با یادآوری این‌ نکته که «مقام معظم رهبری سیاست خارجی را بر‌اساس عزت و مصلحت و حکمت تبیین کرده‌اند»، تأکید داشت: «به‌جز اسرائیل باید با همه ارتباط داشته باشیم».

سه‌شنبه هفته گذشته هم کاظم غریب‌آبادی، معاون امور حقوقی و بین‌المللی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، در حاشیه هفتادوپنجمین سالگرد تصویب کنوانسیون‌های ۱۹۴۹ ژنو در جمع خبرنگاران صراحتا عنوان کرد: «جمهوری اسلامی ایران همانند گذشته آمادگی برای آغاز و ازسرگیری مذاکرات رفع تحریم را دارد». آن‌طورکه این دیپلمات ارشد کشورمان تصریح کرده: «در صورت اراده لازم، مذاکرات شکل خواهد گرفت و به نتیجه خواهد رسید». لذا غریب‌آبادی بر این موضوع صحه گذاشت: «عاقلانه‌ترین راه این است که گفت‌وگوهای رفع تحریم آغاز شود و به مسیر درست و صحیح خودش برگردیم».

دیپلمات‌های ارشد فرانسه، آلمان، بریتانیا و اتحادیه اروپا ۱۰ روز پیش با همتایان ایرانی خود در ژنو دیدار و در مورد برنامه هسته‌ای ایران گفت‌وگو کردند. آکسیوس به نقل از همین دیپلمات‌های اروپایی خبر داد: «ایرانی‌ها در این مذاکرات به‌صراحت اعلام کردند که می‌خواهند مذاکراتی را درباره توافق هسته‌ای جدیدی آغاز کنند که با توافق سال ۲۰۱۵، که ترامپ در سال ۲۰۱۸ از آن خارج شد، متفاوت باشد».

به گفته این دیپلمات‌ها همچنین: «ایرانی‌ها از اروپایی‌ها خواستند این پیام را به واشنگتن منتقل کنند و تأکید کردند که منتظر یک طرح یا پیشنهاد از سوی ایالات متحده هستند». هم‌زمان وب‌سایت عبری شبکه ۱۲ اسرائیل هم گزارش داد: «ترامپ ترجیح می‌دهد به توافقی بسیار سخت‌گیرانه با تهران دست یابد که مانع از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای شود و معتقد است که می‌تواند با ایران به تفاهم برسد».

 گروسی و امید به توافق جدید

رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، هم طی گفت‌وگوهای متعددی در حاشیه نشست داووس ابراز امیدواری کرد: «با تغییر دولت در آمریکا، امور رسیدگی به موضوع برنامه هسته‌ای ایران در چارچوب توافقی هسته‌ای به جریان بیفتد». گروسی با همین لحن مثبت در مجمع جهانی اقتصاد یادآور شد: «اصول بنیادین برجام، مانند رویکرد معامله‌ای، می‌تواند الهام‌بخش یک توافق جدید باشد». هرچند‌ به اذعان او: «دیگر نمی‌توان انتظار داشت تمام بازیگران کلیدی در یک طرف میز مذاکره قرار بگیرند».

رئیس دیده‌بان هسته‌ای سازمان ملل در داووس پیشنهاد داد: «ایران باید به تفاهم درباره فعالیت اتمی خود با دولت دونالد ترامپ برسد تا از کشاندن خاورمیانه به یک درگیری نظامی دیگر جلوگیری کند». با‌این‌حال مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با اشاره به اقتضائات جدید محیط بین‌الملل متذکر شد: «در گذشته با وجود تفاوت‌های بزرگ میان اعضای گروه 1+5، درک مشترکی وجود داشت که اکنون وجود ندارد». لذا گروسی نتیجه گرفت: «این تغییر بنیادین نیازمند معماری جدیدی برای مذاکرات است».

به باور این دیپلمات ارشد هسته‌ای: «تیم ترامپ تمایل دارد به توافق جدیدی با ایران دست یابد». البته گروسی در حاشیه نشست سالانه مجمع جهانی اقتصاد در داووس برای چندمین بار متوالی «مرگ توافق سال ۲۰۱۵» را اعلام و تأکید کرد: «برای حالت کنونی برنامه هسته‌ای ایران کافی نیست؛ دولت ترامپ نیز از بازگشت به برجام حمایت نخواهد کرد».

ترامپ، ملایم‌تر از قبل!

در سایه اقدامات و مواضع اخیر ترامپ، مورگان فیلیپس در فاکس‌نیوز نوشت: «اگر انتصابات دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، نشانگر چیزی باشد، ممکن است او در قبال ایران با لحنی دیپلماتیک‌تر ظاهر شود تا تهاجمی‌». به گزارش انتخاب، در ادامه این مطلب آمده است: «ترامپ پنجشنبه‌شب گفته که ممکن است پذیرای یک توافق هسته‌ای جدید با ایران باشد». همچنین وقتی از او پرسیدند که «آیا از حمله اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای ایران حمایت خواهد کرد یا نه»، ترامپ خطاب به خبرنگاران گفت: «خواهیم دید. من قصد دارم در روزهای آینده با افراد مختلف ملاقات کنم. خواهیم دید، اما امیدواریم این موضوع بدون نیاز به نگرانی درمورد آن، حل شود». رئیس‌جمهور جدید آمریکا در ادامه با امیدواری نسبت به توافق با ایران سخن گفت.

علاوه‌بر گفته‌های ترامپ با لحن مثبت، او با برخی اقداماتش هم سطحی از فضای مثبت را ایجاد کرده است. فاکس‌نیوز با اشاره به این اقدامات ترامپ یادآور شد که در ماه نوامبر، رسانه‌ها گزارش دادند: «برایان هوک، نماینده ویژه ترامپ در امور ایران در دوره اول، مسئول تیم انتقالی در وزارت امور خارجه را بر‌عهده دارد. اما او اندکی پس از آن در دسامبر از تیم انتقالی برکنار شد، منابع این خبر را در گفت‌وگو با فاکس‌نیوز تأیید کردند».

هفته گذشته، ترامپ هوک را یک گام دیگر به عقب راند و در شبکه‌های اجتماعی خبر از برکناری او از سمتش در یک اندیشکده دولتی ایالات متحده (مرکز ویلسون) را داد. به‌علاوه، ترامپ تیم‌های امنیتی تحت حمایت دولت که برای مایک پمپئو، وزیر امور خارجه سابق، در نظر گرفته شده بود را نیز حذف کرد، یک منبع نیز این خبر را در گفت‌وگو با فاکس‌نیوز تأیید کرد. جان بولتون، مشاور امنیت ملی سابق ترامپ، نیز به سی‌ان‌ان گفت تیم حفاظتی او نیز حذف شده است. در همین باره و به گفته ترامپ: «شما نمی‌توانید برای تمام عمر [حفاظت] داشته باشید. آیا می‌خواهید تعداد زیادی از افراد برای همیشه از آنها محافظت کنند؟».

دو حلقه موازی

در کنار سخنان مثبت ترامپ و نیز برخورد با چهره‌های جنگ‌طلب ضد‌ایرانی (پمپئو، هوک و بولتون)، رئیس‌جمهور آمریکا در حلقه تصمیم‌گیری خود هم افرادی را به کار گرفته که می‌تواند به ایجاد شرایط برای تعامل بهتر با ایران کمک کند. اگرچه برخلاف گزارش فایننشال‌تایمز، ترامپ خبر به‌کارگیری استیون ویتکاف، فرستاده خود در خاورمیانه، به عنوان رئیس میز را رد کرد، اما رئیس‌جمهور آمریکا، مایکل دیمینو را به عنوان معاون دستیار وزیر دفاع در حوزه خاورمیانه منصوب کرده است. در ادامه گزارش فاکس‌نیوز و با ارجاعی به نظرات دیمینو، آمده که او به عنوان یک کارشناس سیاست خارجی معتقد است: «خاورمیانه دیگر برای منافع ایالات متحده اهمیت چندانی ندارد».

دیمینو همسو با البرج کلبی، معاون سیاست‌گذاری وزارت دفاع، تمرکز منابع نظامی ایالات متحده بر مقابله با چین و اختصاص منابع کمتری به سایر مناطق را پیشنهاد می‌کند. لذا دیمینو‌ که پیش‌تر کارشناس یک اندیشکده به نام «دیفنس پرایوریتیز» بود، به‌شدت از خروج ایالات متحده از خاورمیانه حمایت کرده است. او در یک پنل در فوریه گذشته گفته بود: «سؤال اصلی این است که آیا خاورمیانه هنوز مهم است؟ پاسخ این است که نه خیلی، نه واقعا برای منافع ایالات متحده». او اذعان داشت: «ما واقعا برای مقابله با ایران در آنجا هستیم و این واقعا به درخواست اسرائیلی‌ها و سعودی‌هاست». با توجه به همین نگرش‌های دیمینو و به‌رغم رد ادعای به‌کارگیری ویتکاف از سوی ترامپ، یک کارشناس حوزه ایران چنین تحلیل می‌کند: «ویتکاف بهترین دوست ترامپ است و به نظر می‌رسد که جدایی این دو دشوار باشد و این بسیار نگران‌کننده است. همچنین دیمینو خود یک معماست و با ارزش‌های هگزث یا ترامپ در مورد ایران یا اسرائیل هم‌خوانی ندارد».

با در نظر گرفتن این نکات، بسیاری معتقدند که انتصاب دیمینو، همراه با دیگر انتصابات اخیر باعث نگرانی مخالفان برجسته ایران در دولت دوم ترامپ شده است. از جمله مارکو روبیو، وزیر امور خارجه، مایک والتز، مشاور امنیت ملی و مایک هاکبی، سفیر جدید آمریکا در اسرائیل. روبیو قبلا گفته است‌ برای بازگرداندن تحریم‌های آنی که در توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ به تعلیق درآمده بودند، تلاش خواهد کرد. ژنرال کیت کلگ، نماینده ویژه ترامپ در امور روسیه و اوکراین، اخیرا تصریح کرده: «سیاست فشار حداکثری باید دوباره اجرا شود و این باید با کمک بقیه جهان اجرا شود و این شامل ایستادن در کنار مردم ایران و آرزوهای آنها برای دموکراسی است».

مذاکرات جدید، توافق جدید، امتیازات جدید

اگرچه با توجه به مواضع طرف‌های اروپایی، آمریکایی و ایرانی و حتی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره ضرورت مذاکره، می‌توان به دور جدید گفت‌وگوهای تهران و غرب امیدوار بود، اما امیرمهدی ذُکایی در گفت‌وگو با «شرق»، ابتدا‌به‌ساکن اذعان دارد: «این‌دست موضع‌گیری‌ها، چه از سوی کشورهای اروپایی یا دولت ترامپ و چه از سوی ایران و حتی رافائل گروسی، به معنای در دسترس بودن مذاکرات و حصول توافق نیست». زیرا از منظر این کارشناس: «باید با یک قرائت واقع‌بینانه متذکر شد که هنوز راه بسیار زیادی برای آغاز گفت‌وگوها وجود دارد و در این بین پارامتر مختلفی از نحوه مدیریت جنگ اوکراین و پایان‌دادن به تحولات خاورمیانه گرفته تا نوع مناسبات اروپا و آمریکا و همچنین آینده روابط واشنگتن با پکن و مسکو و... می‌تواند روی مدل مذاکرات ایران با اعضای ۱+۵ اثرگذار باشد».

با‌این‌حال ذکایی بیان نکات فوق را به معنای «عدم آغاز تلاش‌ها در جهت مذاکرات با غرب» تفسیر نمی‌کند؛ چراکه به گفته او: «تهران باید با «مذاکرات جدید» و «توافق جدید» به «امتیازات جدید» دست پیدا کند». به اعتراف این مفسر ارشد حوزه سیاست خارجی: «شرایط محیط بین‌الملل در سال ۲۰۲۵، این ضرورت را پررنگ‌تر بر ایران تحمیل کرده است که تهران باید دوباره دست به یک موازنه‌سازی جدید سیاسی، امنیتی، دیپلماتیک، نظامی و دفاعی، هم در سطح منطقه و هم سطح فرامنطقه‌ای بزند». ضمن آنکه به اعتراف این کارشناس: «پس از تحولات مربوط به ۷ اکتبر ۲۰۲۳ و اتفاقاتی که در ۱۵ ماه گذشته برای غرب آسیا روی داده است، تنها مسیری که ایران بتواند طی زمان کوتاه‌تر و با صرف کمترین هزینه موفق به انجام این موازنه‌سازی شود، آغاز مذاکرات و حصول توافق با

 غرب است».

ذکایی در تبیین و تشریح بیشتر امتیازات جدید ناشی از این موازنه‌سازی برای ایران ذیل آغاز مذاکرات با غربی‌ها و حصول توافق، خاطرنشان می‌کند: «علاوه‌بر بهبود وضعیت اقتصادی ناشی از لغو تحریم‌ها می‌توان به امتیازات دیگری نظیر رسیدن به معاهدات و توافقات جدید اقتصادی و تجاری با اروپا و حتی آمریکا در جهت تقویت توان کشور، مدیریت تحولات پیرامونی کشور از موضع برتر به‌خصوص در قبال کشورهای حاشیه خلیج فارس، منطقه قفقاز با محوریت آذربایجان و ترکیه و همچنین مرزهای شرقی و درخصوص افغانستان دست یافت». به‌زعم این کارشناس: «اگر مذاکرات جدید به توافق جدید با غرب و به‌خصوص آمریکا منجر شود و تهران از موضع برتر در قبال محیط پیرامون ورود کند، خود به خود مناقشات مرزی و برخی طرح‌های ضدامنیتی از ادعای امارات بر جزایر سه‌گانه تا تلاش‌های مخرب باکو و آنکارا پیرامون دالان زنگزور و نقش‌آفرینی طالبان درخصوص مسائل مرزی و حقابه ایران حل خواهد شد».

چراکه از دید این مفسر حوزه سیاست خارجی: «پس از این مذاکرات، توان استراتژیک و قدرت چانه‌زنی ایران در منطقه افزایش چشمگیری پیدا خواهد کرد که یک امتیاز و مزیت جدی خواهد بود و بازیگران پیرامونی دیگر توان تحمیل اراده خود بر تهران را ندارند». اینها علاوه‌بر آن است که ذکایی: «موضوع جلوگیری از مانور سیاسی، دیپلماتیک و امنیتی اسرائیل بر روی پرونده هسته‌ای و در نهایت انزوای بنیامین نتانیاهو را هم جزء مزیت‌های کلیدی دور جدید مذاکرات می‌داند».