( تصاویر) ربع رشیدی تبریز، اولین دانشگاه جهان با ۷۰۰ سال قدمت

شهر تبریز از بزرگ‌ترین شهرهای ایران با قدمتی بیش از ۳۰۰۰ سال یکی از کهن‌ترین مناطق ایران‌زمین است که بناهای تاریخی بسیاری را در دل خود جای داده است. یکی از یادگارهای تاریخی و کهن شهر تبریز که نشان از قدمت و تاریخ شگرف این شهر دارد، بنای ربع رشیدی است. همراه ما باشید و بیشتر درباره این بنای تاریخی بدانید.

معرفی ربع رشیدی

شهر تبریز یکی از کهن‌ترین شهرهای ایران است و تاریخ اولیه آن به‌درستی معلوم نیست و بحث های زیادی در این رابطه مطرح شده است. اکتشافات اخیر نشان از وجود تمدن در شهر تبریز در هزاره اول و دوم قبل از میلاد دارد.

ربع رشیدی از بناهای تاریخی و جاهای دیدنی تبریز به شمار می‌رود و اولین و بزرگ‌ترین دانشگاه بین‌المللی ثبت شده در جهان است که قدمت شکوه فرهنگ و تمدن ایرانی را به رخ جهانیان می‌کشد، بنایی فرهنگی که به‌دلیل وسعت و بزرگی در زیربنای سازه‌ای و امکانات موجود بسان شهری کوچک بوده است. 

رشیدالدین فضل‌الله الوزیر ابن عمادالدوله ابی الخیر بن موفق‌الدوله علی همدانی در حدود سال ۶۴۸ قمری (۶۲۹ خورشیدی) در همدان و در یک خانواده پزشک یهودی متولد شد.

نیای بزرگ او «موفق‌الدوله علی» یک عطار یهودی بود و به‌همراه خواجه نصیرالدین طوسی در دژ الموت مهمان اجباری اسماعیلیان بود و پس از یورش هلاکو به آنجا به خدمت وی درآمد. رشید الدین در سال ۷۱۸ هجری قمری بر اثر اختلافات سیاسی کشته و بعد از وی ربع رشیدی هم دچار غارت و ویران شد.

شاردن، جهانگرد مشهور فرانسوی، که در سال ۱۰۸۴ قمری به ایران سفر کرده بود درباره ربع رشیدی می‌نویسد: صد سال پیش شاه عباس کبیر دستور به تعمیر آن داد، ولی شاهان دیگر صفوی توجهی بدان نکردند و دوباره ویران شد.

بخش‌های مختلف ربع رشیدی

دانشگاه بزرگ ربع رشیدی دارای سه قسمت اصلی به شرح ذیل بوده است:

ربع رشیدی (قسمت اصلی)

شهرستان رشیدی (مجتمع مسکونی و تاسیسات جنبی)

ربض رشیدی (بخش مسکونی اعیان‌نشین) 

ربع رشیدی تبریز، اولین دانشگاه جهان با ۷۰۰ سال قدمت (+عکس)

ربع رشیدی

بخش های مهم قسمت اصلی ربع رشیدی عبارت بودند از :

۱. مجموعه روضه شامل :

مسجد شتوی (زمستانی) و مسجد صیفی (تابستانی) برای اقامه نماز و تدریس درس‌های علوم و تفسیر و حدیث به‌ترتیب در فصول سرد و گرم سال؛

دفتر کار "متولی" (رئیس دانشگاه) و "مشرف" و "ناظر" سه مقام ارشد به‌صورت مجزا؛

حجره‌ها یا اتاق‌های ویژه سکونت مدرسان و معیدان (استادیاران) و طلاب علوم؛

تاسیسات رفاهی شامل حمام، حوضخانه (سرویس)، سقایه (آب آشامیدنی)؛

کتابخانه (زیر گنبد بزرگ و در دو طرف مقبره متولی)؛

سایر بخش ها از قبیل خزانه نقود، سرای مخصوص جهت پذیرایی از مهمانان متولی، خلوتگاه (اتاق مخصوص مذاکره راجع به مسائل محرمانه).

وقف‌نامه ربع رشیدی

خواجه رشیدالدین برای ساماندهی املاک وقفی به مجموعه ربع رشیدی وقف‌نامه‌ای را تهیه کرده که به وقف‌نامه ربع رشیدی معروف است. اینک فقط یک جلد از آن در کتابخانه مرکزی شهر تبریز قرار دارد. این نسخه در سال ۱۳۴۸ از خانواده حاجی ذکاءالدوله سراجمیر که آن را نگهداری می‌کردند از سوی انجمن آثار ملی خریداری شد.

وقف‌نامه ربع رشیدی در خرداد ماه ۱۳۸۶ از سوی سازمان کتابخانه ملی ایران به یونسکو معرفی شد و در نشستی که از ۲۱ تا ۲۵ خرداد در یونسکو برگزار شد، به‌ همراه شاهنامه بایسنقری در فهرست میراث مستند این سازمان به‌ ثبت رسید. در نشست کمیسیون ملی یونسکو، سی و هشت اثر از کشورهای جهان در فهرست آثار مستند یونسکو ثبت شد. تعداد آثاری که از سال ۱۹۹۷ تاکنون در این فهرست به ثبت رسیده‌ است، به ۱۵۸ اثر افزایش یافته‌ است.

اوحدی مراغه‌ای در «جام‌جم» خود که آن را به تشویق خواجه غیاث‌الدین محمد، فرزند خواجه رشیدالدین فضل‌اﷲ، سروده در توصیف عمارت ربع رشیدی آورده است:

ای همایون بنای فرخنده که شد از رونقت طرب زنده

طاق کسری ز دفترت کسری است هشت جنت ز گلشنت قصری است

خاکت از مشک و سنگت از مرمر بادت از خلد و آبت از کوثر

چون ز سرخاب روی شاهد سنگ داده سرخاب را جمال تو رنگ

در وصف مسجد جامع می‌گوید:

ای گرامی بهشت مسجدنام خلد خاصی ز روح جنت و عام

از تو دین را نظام خواهد بود در تو مهدی امام خواهد بود

از ستونهات بیستون سنگی وز طبقهات آسمان رنگی

از شعاع تو در شب تیره مسجد بصره را بصر خیره

و در وصف مدرسه و خانقاه سروده است:

ای در علم و خانه دستور چشم بد باد ز آستان تو دور

رفته بر خط استوا عرشت همدم خطه بقا فرشت

برده ابداعیان کن فیکون چارحدت ز شش جهت بیرون

شد سعادت طلایه بر تبریز تا فکندی تو سایه بر تبریز

هرکه رخ در رخ سپاس نهاد در جهان این‌چنین اساس نهاد

بازدید از ربع رشیدی

منبع: ایرنا