(عکس) سفر به تهران قدیم؛ فضای وهم‌آلود، دالان گونه و ‌پیچ‌درپیچ حمام‌های تهران قدیم

معماری حمام‌ها ازلحاظ فنی یکی از پیچیده‌ترین نوع معماری است؛ چون بنای حمام باید به‌گونه‌ای ساخته می‌شد تا جریان دائم آب و گرما و بخار بنای حمام را فرسوده نکند و از بین نبرد.محمود منیعی، تهران پژوه، در باره معماری حمام‌های تهران می‌گوید: «تأمین آب، آب‌رسانی به فضاهای مختلف، شیوه عایق‌بندی مخازن گوناگون آب و نگهداری آب در آن‌ها و همچنین روش گرم کردن آب و تفکیک آب‌های سرد و گرم و ولرم از یکدیگر و دفع فاضلاب و جلوگیری از تداخل آن با آب تمیز از مشکلات فنی ساخت حمام بود. از طرفی، حمام‌ها نه در استحکام بنا بلکه در ظاهر نیز از جنبه‌های زیبایی منحصربه‌فردی برخوردار بودند. حمام نواب در این زمینه بهترین مثال است.

حمام‌ها معمولاً پایین تراز سطح زمین‌ساخته می‌شدند. فضای دالان گونه و ‌پیچ‌درپیچ مشخصه اکثر حمام‌های تهران قدیم است. منیعی درباره بخش‌های مختلف معماری حمام می‌گوید: «دو بخش کوچک و بزرگ حمام به ترتیب شامل قسمت‌هایی همچون جلوخان، سردر ورودی، هشتی، راهروی ارتباطی، سربینه، میان در گرم‌خانه، خزینه، شاه‌نشین، اتاق نظافت، تون، جام‌خانه و چاه‌خانه بود.

انبار آب‌خانه هم بخش مهمی از معماری حمام را به خود اختصاص می‌داد. انبار آب سرد یا چال‌حوض فضایی بود که آب را از چاه یا قنات کشیده و در آن انبار می‌کردند. این فضا طوری بود که از طرفی آب را بتواند به خزینه‌ گرمخانه هدایت کند و از طرفی از پشت‌بام و محل چاه‌ها دسترسی داشته باشد.

بیشترین تزئینات حمام، همیشه در رخت‌کن یا بینه بود، کف بینه و غرفه‌های اطراف آن معمولاً با سنگ پوشیده می‌شد. در اطراف فضای میانی بینه، سکوها یا غرفه‌های بلندی دیده می‌شود برای نشستن و استراحت مراجعان که در آنجا رخت می‌کندند.»

از نخستین حمام‌هایی که در تهران با تزئینات گچبری و آیینه‌کاری ساخته شد حمام سلیمانیه یا همان کشوریه یهودیان تهران بود. این حمام در زمانه خودش به آیینه‌کاری، منبت‌کاری، آهن‌کاری، کاشی‌کاری و تزئیناتِ گچ‌بری منحصربه‌فردش شهره بود، از این روبه «حمام بی‌نظیر» نیز معروف شد.